Κ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ: Ηλίου και Σελήνης άλως
Κυριάκος Χαραλαμπίδης, Ηλίου και Σελήνης άλως
(γράφει η Ανθούλα Δανιήλ)
Με την παρούσα, Ηλίου και Σελήνης άλως (εκδόσεις Ίκαρος, 2017), γίνονται δεκατρείς οι ποιητικές συλλογές του Κυριάκου Χαραλαμπίδη, ωστόσο είναι περισσότερες, αν συνυπολογίσουμε στα ποιήματα τις μεταφράσεις του και τα δοκίμιά του που είναι και αυτά ποιήματα. Ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης ό,τι και να γράφει, ποίηση γράφει, με αίσθηση ευθύνης μεγίστη για το εργαλείο που χειρίζεται. Προβάλλοντας την καταγωγή, την ιθαγένεια και την ηλικία της γλώσσας και του τόπου, καθοδηγεί στην προβολή του μύθου και της ιστορίας, συνδέοντας πάθη παλαιά και νέα σε νέα σύνθεση, πρόσωπα μυθικά και πραγματικά σε νέα κατασκευή.
Η συλλογή είναι γραμμένη με περισυλλογή, με περίσκεψη, με καρδιά και ψυχή, περιλαμβάνεται στις αρχαιόθεμες, όπου και πάλι ο ποιητής θα μιλήσει εκ βάθους καρδίας, μύθου και ιστορίας, με πραγματικό σεβασμό για τα ιερά και τα όσια του ανθρώπου, του φιλολόγου, του ποιητή, με υπαινιγμό πολιτικό και εθνικό, με επανεμφάνιση του αρχαίου πάθους στη σύγχρονη εκδοχή του.
Στα 54 ποιήματα της συλλογής (όσα και τα χρόνια που ζει με την Νάτια και της τα αφιερώνει) θα γυρέψει και θα βρει τους τρόπους μιας μεθόδου που θα του επιτρέψει να παίξει σε πολλά επίπεδα και να αγγίξει ευαίσθητες χορδές.
Σε συνέντευξη που παραχώρησε στην Ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου εξέθεσε τα μυστικά της τέχνης του. Η κυρία Γκίβαλου προεξαγγελτικά μας λέει: «Η ποίηση του Χαραλαμπίδη διακρίνεται για τον μοντερνιστικό χαρακτήρα της, για τον ανατρεπτικό, συχνά “χειρισμό” της ιστορίας και γενικότερα του μυθολογικού και ιστορικού παρελθόντος, για την καίρια παρέμβασή του ως εθνικού ποιητή στα νεότερα και σύγχρονα γεγονότα της Κύπρου, για την αναγωγή της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Κύπρου, σε παγκόσμια πατρίδα. Θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους ποιητές της γενιάς του και ευρύτερα του ελληνισμού».
Τον μοντερνιστικό και ανατρεπτικό χαρακτήρα της ποίησης του Χαραλαμπίδη, τον οποίο επισημαίνει η κυρία Γκίβαλου, θα τον διαπιστώσουμε σε όλη τη συλλογή, όπως άλλωστε συμβαίνει και σε όλες τις παλαιότερες. Στο ερώτημα που αφορά τον τίτλο, ο ποιητής μίλησε για τη «μουσική διακύμανση του λάμδα» και, αφού «έχουμε χρέος να οδηγούμε τις λέξεις πιο πέρα από το σημείο που μας δόθηκαν», όπως επίσης είπε, η απάντηση –που μοιάζει με χρησμό– θα μπορούσε να λάβει ερμηνεία ανάλογη. Τα λάμδα του τίτλου είναι γράμματα «ερωτικά» και υγρά. Αφορούν έμμεσα στην πρωταγωνιστούσα στη συλλογή θεά Αφροδίτη. Διότι η συλλογή περιλαμβάνει ποιήματα που μιλούν για την Αφροδίτη αλλά και για τα βυζαντινά και θρησκευτικά μας πράγματα, συνδέοντας αρχαίους και νεότερους μύθους, θεούς και θρησκείες.
Ο Χαραλαμπίδης είναι ενήμερος επί των τεχνολογικών εξελίξεων. Η Νανοτεχνολογία έχει κάνει την εμφάνισή της όχι στον αιώνα μας αλλά στο μύθο του Ήφαιστου:
«ο κουτσοπόδαρος / Ήφαιστος, ο ακάματος πυγμαίος/ με γοργό ευρεσίτεχνο μυαλό,/ τα χέρια τα επιδέξια, την ακρίβεια/ του πράττειν και του κρύβειν […] Πήρε κι έφτιαξε/ λεπτότατο ένα δίχτυ – κορυφαίο επίτευγμα/ μοριακής νανοτεχνολογίας» (σελ. 9). Με αυτό συνέλαβε «τον Άρη (ένα κουβάρι/ ξανθά μαλλιά και ιεροί φαλλοί/ που προεξείχαν με το πρώτο φως του ήλιου)/ την άπιστη γυναίκα του, Αφροδίτη.// Κι ευτύς συγκάλεσε πορνοσκοπία».
Ο αναγνώστης, ως εδώ, βλέπει έναν μύθο γνωστό. Πιο κάτω, όμως, θα θαυμάσει τα τεκμήρια στην ομήγυρη των θεών που ήρθαν όλοι με τα κάλλη τους να δουν από κοντά τους εραστές στο δίχτυ: «Η πλάτη κι ο λαιμός της Αφροδίτης/ μάρμαρο παριανό, κι ο Άρης επτασφράγιζε/ ισχία κι αναλογίες των μερών». Ζήλεψαν «ο Ερμής κι ο Ποσειδών/ και ο Απόλλων – εξαιρέσει του Πατρός/ των πάντων Διός».
Εν ολίγοις, δεν πρόκειται πια για την απιστία της Αφροδίτης: είναι η αιωνιότητα της ομορφιάς που επιμελήθηκε ο παριανός γλύπτης. Ο ποιητής μάς παραπλάνησε για λίγο στην θεϊκή την κλίνη, μετά έριξε λοξή ματιά στην τέχνη και γρήγορα έκανε επίλογο με το αόρατο δίχτυ της σύγχρονης τεχνολογίας, για να μιλήσει για το διαδίκτυο, στο οποίο είμαστε πλέον όλοι παγιδευμένοι. Ως και τα σύννεφα είναι ναρκοθετημένα, λέει ο Οδυσσέας Ελύτης. Ναι, σε τίποτα δεν έχει εξελιχθεί η εποχή μας. Όλα ίδια. Τα μέσα διαφέρουν. «Φακελάκι» ο γιατρός της Αγριπίνας (στο επόμενο/δεύτερο ποίημα της συλλογής, σελ. 11), έναν λαγό «για μεζεδάκι», δηλαδή. Πάντα, λοιπόν, υπήρχε το «μεζεδάκι», το οποίο στις μέρες μας έγινε πλουσιότατο, βασιλικό, γεύμα. Η Αφροδίτη θα ακρωτηριαστεί (στο τρίτο ποίημα, σελ. 13): «το σώμα σου απ’ τα χέρια σου […] θ’ αποκολληθεί το θείον/ της εντελούς σου ειδής – θα τηνε πάρει/ γραμμή-Μουσείο, μαύρος καβαλάρης». Είναι άραγε το μήνυμα σαφές; Έπαιξε ο ποιητής με το άγαλμα για να μας μιλήσει για την ιστορία; Είναι ο διαμελισμός του νησιού; Είναι η υπόθεση που θάφτηκε στο Μουσείο; Είναι μήπως και ο Έλγιν και ο κάθε άρπαγας μαύρος καβαλάρης; Ό,τι και να είναι, το ποίημα διαβάζεται σε πολλά επίπεδα.
Ταλέντο του Χαραλαμπίδη είναι η δημιουργία νέων λέξεων (οδηγεί τις λέξεις παραπέρα, όπως είπε). Παίρνει παλιά θέματα και πλάθει νέες. Ανανεώνει το λεξιλόγιο, πολλαπλασιάζει τα σημαινόμενα, παραλλάσσει τα γνωστά και ιδού «ονοματουργός» νέος που μόλις γεννήθηκε από τους αιώνες. Η ικανότητά του αυτή να διαπλέκει, να συμπλέκει και να περιπλέκει στον παλαιό καμβά το δικό του γλωσσικό υφαντό είναι μια ιδιότητα που μόνο ένας ποιητής γλωσσοπλάστης μπορεί να έχει.
Ο στίχος του έχει αφομοιωμένη μέσα του την παλιά ευρυθμία. Ο λόγος του είναι παιδί πολλών ανθρώπων, αλλά είναι και δικός του και αρχαιόμυθος και μοναδικός και πρωτότυπος. Οι εικόνες του συνυφαίνονται με αντιμεταχωρήσεις των αισθήσεων, όταν η μία δίνει τη θέση στην άλλη. Ο στίχος (σελ.15): «απ’ τον αόρατο αφρό των ήχων/ και την περισπωμένη κάθε κύματος» για τη γέννηση της Αφροδίτης μιλά ή για τη γέννηση της γλώσσας; Με «τέτοια οι Έλληνες καρδιολατρία/ πληθαίνουμε την ύλη και το πυρ/ το κατακαίμε ολόκληρο πάνω απ’ τις λέξεις/ πριν σμίξουμε τα αιθέρια/ του έρωτός μας έλαια με τον κόσμο» (σελ. 15).
Η ομορφιά της φύσης παίρνει ανθρώπινη μορφή ή μάλλον θεϊκή: «Της Μεσογείου η λαμπερή λεκάνη/ (…) μετεξέλιξη του σώματός μου» (σελ. 14), λέει η Αφροδίτη. Αλλού: «Κι η νύχτα που σκοτείνιαζε από θλίψη/ γιόμιζε τις κορφές θνητό φεγγάρι» (σελ. 16). Το ποίημα αυτό, το «Αιώρημα», είναι όλο μια απορία, γεμάτο αναπάντητα, υπαινικτικά ερωτηματικά.
Ο προσεκτικός αναγνώστης θα κάνει στάση στο ποίημα «Σπίτι δικό μου» (σελ. 19), όπου ο ποιητής δέχεται την κλήση από το «άγαλμα» (τον εφέστιο, θεό, φύλακα άγγελο) του παλιού δικού του σπιτιού που τώρα κατοικείται από «αγροίκο ξένο». Η λαχτάρα του να μπει στο σπίτι: «Α, να μπορούσα σε αρχαία ελληνικά/ και σε λατινικά και αραμαϊκά,/ εκεί που βασιλεύει το δικό μου σπίτι/ να μπω, να διαλαλήσω, “να ένα μήλο!”», εκφράζεται σε όλες τις γλώσσες της καρδιάς. Και αν η γλώσσα μου είναι το σπίτι μου, για την περίσταση, τα αρχαία ελληνικά της καταγωγής, τα λατινικά της κατάκτησης των Λουζινιάν, τα αραμαϊκά της γλώσσας του Χριστού, το «Να ένα μήλο!» της γλώσσας της Α΄ Δημοτικού, της παιδικής αθωότητας, όλες μαζί συνιστούν τη γλώσσα μου, τη γλώσσα της ψυχής μου.
«Το κεφαλαίο Χ» (σελ. 19) στην πόρτα παραπέμπει στο οικογενειακό όνομα του ποιητή, στη χαρά που λάμπει (έλαμπε κάποτε). Τα κυκλάμινα στις γλάστρες παραπέμπουν στον Γιάννη Ρίτσο και στις δυσκολίες της γης του ή στις δικές του; Τα «καρδιόσχημα φύλλα» εκφράζουν το συναίσθημα, τα «σμάραγδα της Ζακύνθου» είναι αναφορά στον Ανδρέα Κάλβο και όλα αυτά: «κωδωνίζαν/ ψιθυρισμούς και κλαίγανε μαζί μου» (σελ. 19).
Εδώ δεν μπορώ να μην θυμηθώ εκείνη τη συζήτηση Ορέστη και Πυλάδη («Άρδανα ΙΙ») το όνειρο που «έσταζε από την οροφή του» και το κλάμα του μέσα στον ύπνο του ποιητή. Ο Χαραλαμπίδης απομακρύνεται αλλά ποτέ δεν ξεκόβει από την παλιά πληγή της χαμένης πατρίδας. «Αρχαίο κύμα πότιζε τη μνήμη/ του πλειοδότη∙ επίμονο θυμάρι / μιας ευωδιάς πληγής που δεν ξεχνούσε». Ο ίδιος είναι το θυμάρι και η πληγή και η μνήμη. Άλλωστε όλοι οι μύθοι που μεταπλάθει είναι παραλλαγή του ίδιου, που εξελίσσεται αλλά δεν αποκόπτεται από τον βασικό κορμό του. Οι στίχοι «Ω γλυκύ μου άλγος, αφρότατόν μου φύτρον,/ ανοιχτά των Κυθήρων κατά Κύπρον ταξίδεψες» (σελ. 20), δίνουν εικόνα της διαπλοκής θρησκειών και πόνων γυναίκας, μάνας, πατρίδας, θεάς και Θεομήτορος.
Κι επειδή η Αφροδίτη παίζει σε όλα σχεδόν τα ποιήματα δεν δυσκολεύομαι να πω πως αυτή είναι η Κύπρος. Η θεά της ομορφιάς, το νησί της θεάς, η όμορφη και πολύπαθη πατρίδα.
Το ποίημα «Αποτρόπαιον» (σελ. 24) με την οργιαστική του δύναμη (θυμίζει Βάκχες; θυμίζει Βαλκυρίες;) συγκλονίζει πάντως: «Αυτά, για να γνωρίζεις, αναγνώστη,/ πόσο κοστίζει το φιλί στις μέρες μας». (Ξεκάρφωτος ο στίχος; Όχι. Συνεννοηθήκαμε «δια του ασχέτου», λέει ο Ελύτης.) Και αμέσως ο στίχος ενός απλού ελληνικού παλιού τραγουδιού συσκοτίζει εκείνο που νόμισες πως είχες συλλάβει σωστά. Κι όμως δια της ασαφείας στην επιφάνεια, ρίχνοντας πετραδάκια, δείχνει τον δρόμο των αοράτων στο βυθό.
Μετά έρχεται το Βυζάντιο, η Μαγδαληνή, η Παναγία, η μητέρα του Ιούδα, ο Πορθητής και η Ειρήνη, ο Απόλλων και οι Δελφοί. Κι αν γκρεμίστηκε η καλύβα του Φοίβου, η αντίστοιχη του Χαραλαμπίδη εξακολουθεί να είναι εκεί και να εκπέμπει σε στίχους πυθικούς τα μηνύματά του. Απέσβετο το λάλον ύδωρ στην Κασταλία αλλά δεν απέσβετο στην Κύπρο:
«Όσο για μένα,/ […] στοχάζομαι/ την καημένη λάμπα που τ’ ασήκωτο/ σηκώνει βάρος του φωτός της και παιδεύομαι/ πώς να χωρέσω τόση Αλήθεια και Ζωή». (σελ. 43)
Δεν μας βοηθάει ο κώδικας Ντα Βίντσι (δεν είναι τυχαία η ειρωνική αναφορά σ’ αυτόν), έχει καταστραφεί το αποδεικτικό υλικό, άρα; Ο ποιητής έχει το λόγο – εκείνος θα δώσει στις λέξεις το νόημα εκείνο που εκείνος θέλει.
Ο αναγνώστης αυτής της συλλογής θα πέσει σε βαθιά νερά και σκοτεινά και φωτεινά και δυσερμήνευτα, αλλά κάποιος εσωτερικός μίτος θα τον καθοδηγεί και ας μην ξεδιαλύνει ακριβώς «τι θέλει να πει ο ποιητής»· τι Αυτός έφα.
~.~
Κυριάκος Χαραλαμπίδης
Ηλίου και Σελήνης άλως
Εκδόσεις Ίκαρος, 2017
σελ. 96
ISBN 978-960-572-154-1
~~..~~
