ΡΙΧΑΡΔΟΣ ΒΑΓΚΝΕΡ: ΜΟΥΣΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑ (1) – του Βασίλη Σμπίλια

Ο Wilhelm Richard Wagner γεννήθηκε το 1813 στη Λειψία –την πόλη όπου άφησε την τελευταία του πνοή ο J.S.Bach –  και πέθανε το 1883 στην αγαπημένη του Βενετία. Από νέος έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για την λογοτεχνία και ιδιαιτέρως την αρχαία ελληνική τραγωδία και τον Σαίξπηρ. Το 1833 συνθέτει τη Συμφωνία σε ντο μείζονα και συγχρόνως ολοκληρώνει τις σπουδές του στη Φιλοσοφία και την Αισθητική στο Πανεπιστήμιο της γενέτειρας του. Την ίδια εποχή αρχίζει και η ενασχόλησή του με την όπερα (Οι Γάμοι – ανολοκλήρωτο, Οι Νεράιδες.)

Κατά το Wagner «το λάθος στην όπερα έγκειται στο γεγονός ότι ένα μέσο έκφρασης –η μουσική– έχει γίνει σκοπός, ενώ ο σκοπός της έκφρασης –το δράμα– έχει γίνει το μέσο». Η τέχνη πρέπει να έχει στόχο και σκοπό. Στο δοκίμιό του Τέχνη και Επανάσταση (1849) αναφέρει ότι υπάρχουν όπερες που θεωρούνται αριστουργήματα επειδή περιέχουν ωραίες άριες και λαμπρή ενορχήστρωση. Ο σκοπός όμως που δικαιώνει τη χρήση αυτών των μέσων, ο μεγάλος δραματικός σκοπός, απουσιάζει. Έτσι αναμόρφωσε την όπερα, μετατρέποντάς την σε «μουσικό δράμα» με όλες τις τέχνες (ποίηση, μουσική, μιμητική, χορός, αρχιτεκτονική και ζωγραφική) ν’ αποτελούν ζωντανό σύνολο, σύμφωνα με το πνεύμα της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Αυτό το «συνολικό έργο τέχνης» είναι γραμμένο χωρίς διάκριση μερών, με τις σκηνές και το κείμενο να αποτελούν τη βάση μιας συνεχούς μουσικής με «ατέρμονη μελωδία», όπου συνυπάρχουν το ομιλούμενο τραγούδι, τα εξαγγελτικά μοτίβα και η ορχήστρα (με πολλά ηχοχρώματα και εκφραστική χρωματική αρμονία).

Σύμφωνα με τον Thomas Mann οι τέχνες δεν είναι παρά μορφές έκφρασης της Τέχνης, που είναι μόνο μία, και ο Wagner έγινε ο μεγάλος συγχωνευτής των τεχνών. Επίσης, παρ’ όλο το  θεατρικό χαρακτήρα τού έργου τού Wagner, ο Mann έβλεπε στο πρόσωπό του τον μεγάλο επικό ποιητή.  Σαν πραγματικός ποιητής, έγραψε ο ίδιος όλα του τα λιμπρέτα, εμπνευσμένος από το γερμανικό ρομαντικό πνεύμα, αντλώντας τα θέματά του από τη μυθολογία και την ιστορία. Εκτός από όπερες και «μουσικά δράματα» συνέθεσε επίσης ορχηστρική μουσική, τραγούδια, χορωδιακά έργα και έργα για πιάνο. Ως συγγραφέας έγραψε έργα δραματικής ποίησης, πεζά και δοκίμια με σπουδαιότερο το «Όπερα και Δράμα» (1851). Επιπλέον, ήταν εξαίρετος διευθυντής ορχήστρας.

Die Feen (Οι Νεράιδες) (1833-34), η πρώτη ολοκληρωμένη όπερα του Wagner, είναι μια γερμανική ρομαντική όπερα επηρεασμένη από τους Heinrich Marschner και Carl Maria von Weber. Έμπνευση για το λιμπρέτο αποτέλεσε το έργο του Carlo Gozzi La Donna Serpente.  ~.~  Προτεινόμενη ηχογράφηση: Bavarian Radio Symphony Orchestra & Chorus, Wolfgang Sawallisch, Orfeo, 1983.

Das Liebesverbot (Η Απαγόρευση του Έρωτα) (1835-36) είναι μια όπερα σε ιταλικό στυλ opera buffa. Το λιμπρέτο βασίστηκε στο έργο του Shakespeare Measure for Measure.  ~.~  Προτεινόμενη ηχογράφηση: Frankfurt Opera and Museum Orchestra, Sebastien Weigle Oehms, 2013.

Rienzi (Ριέντσι) (1838-40), είναι η τρίτη όπερα του Wagner, με γαλλική αυτή τη φορά επιρροή (grand-opera) – κυρίως από τον μετέπειτα μισητό εχθρό του, Giacomo Meyerbeer. Χαρακτηριστική είναι η δήλωση του μεγάλου μαέστρου της εποχής Hans von Bulow ότι η όπερα Ριέντσι αποτελεί την καλύτερη όπερα του Meyerbeer. Το λιμπρέτο βασίστηκε στην ομώνυμη νουβέλα του Edward Bulwer-Lytton.  ~.~  Προτεινόμενη ηχογράφηση: Staatskapelle Dresden, Heinrich Hollreiser, EMI, 1999.

Με το Der Fliegende Holländer (Ο Ιπτάμενος Ολλανδός) (1840-41) ανοίγει για τα έργα του Wagner ο δρόμος προς το «μουσικό δράμα». Ο όρος «μουσικό δράμα» δημιουργήθηκε το 1830 από το συγγραφέα Τέοντορ Μουντ. Εκείνη την εποχή, συνήθιζαν να αναφέρονται στα έργα του μεγάλου μουσουργού ξεκινώντας από το Χρυσό του Ρήνου (1853-54) με τον όρο «μουσικά δράματα», ως εναλλακτικές μορφές όπερας. Σύμφωνα με τον ίδιο το Wagner (Για την Ονομασία Μουσικό Δράμα, 1872), η σημασία που πραγματικά εννοείται με τον όρο αυτό είναι «ένα αυθεντικό δράμα που συντίθεται με μουσική». Στο λιμπρέτο του Ιπτάμενου Ολλανδού ο Wagner συνδύασε την αναφορά του θρύλου του Ολλανδού που βρήκε στο βιβλίο τού Heinrich Heine, Memoirs of Mister von Schnabelewopski (1833), με μια προσωπική του δυσάρεστη εμπειρία στη θάλασσα της Βαλτικής. Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, με τον Ολλανδό άρχισε η ποιητική του καριέρα. Με αυτό το έργο άρχισε να φαίνεται το ξεχωριστό δραματουργικό του ταλέντο και  η μεγάλη καλλιτεχνική του προσωπικότητα.  ~.~  Προτεινόμενη ηχογράφηση: Rundfunkchor Berlin & Rundfunk-Sinfonieorchester Berlin, Marek Janowski, Pentatone, 2011.

Ο Tannhäuser (Τανχώυζερ) (1843-45) συνδύασε δύο θρύλους (Tannhäuser και Wartburg Song Contest) σε ένα λιμπρέτο που είχε ακόμη και ψυχολογικές προεκτάσεις. Το κύριο θέμα του έργου είναι αυτό που ακολουθούσε τον Wagner σε ολόκληρη τη ζωή του: Η λύτρωση μέσω του έρωτα. Ένα γνήσιο ρομαντικό έργο σε προσωπικό ύφος.  ~.~  Προτεινόμενη ηχογράφηση: Chorus of Royal Opera House Covent Garden, Philharmonia Orchestra, Giuseppe Sinopoli, Deutsche Grammophon, 1988.

Στο Lohengrin (Λόενγκριν) (1846-48) οι πρωταγωνιστές του Wagner μεταμορφώνονται σε ήρωες με υπεράνθρωπες δυνάμεις. Έχει είδη έρθει σε επαφή με την ανθρωποκεντρική φιλοσοφία του Ludwig Feuerbach όμως, όσο και να έχει επηρεαστεί από αυτή, ο Wagner ποτέ στην πραγματικότητα δε θα απαρνηθεί ολοκληρωτικά τη θρησκεία. Αυτό θα είναι και ένα μελλοντικό σημείο τριβής με το Nietzsche, πολύ μετά τη γνωριμία τους το 1868, του οποίου η επιρροή δεν ήταν τόσο αισθητή, όσο η επίδραση του ιδίου του Wagner στη ζωή και το έργο του Nietzsche. Με το Λόενγκριν αρχίζει να εδραιώνεται το «μουσικό δράμα» και το «καθολικό έργο τέχνης». Το λιμπρέτο, εκτός από τους μεσαιωνικούς γερμανικούς μύθους είναι εμπνευσμένο από το ποίημα Λόενγκριν ενός ανωνύμου ποιητή του 13^ου αιώνα.  ~.~  Προτεινόμενη ηχογράφηση: Vienna State Opera Chorus, Vienna Philharmonic Orchestra, Rudolf Kempe, EMI (Warner), 1963.

~~..~~