ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΗ ΤΡΙΛΟΓΙΑ - 3 ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ του MACHADO DE ASSIS
Ο Joaquim Maria Machado de Assis (Ζοακίμ Μαρία Μασάντο ντε Ασσίς, 1839-1908) είναι συγγραφέας, τον οποίο ο Χάρολντ Μπλουμ τοποθετεί πλάι στον Δάντη, τον Καμόενς και τον Σαίξπηρ. Άλλοι τον βάζουν πλάι στον Τζέιμς Τζόις, τη Γερτρούδη Στάιν και άλλους επιφανείς του αιώνα. Ο Γούντυ Άλλεν λέει ότι τον επηρέασαν ως σκηνοθέτη οι Μεταθανάτιες αναμνήσεις του Μπρας Κούμπρας. Οι μελετητές διακρίνουν στα μυθιστορήματά του μοντερνιστικά στοιχεία και προεικάσματα μαγικού ρεαλισμού.
Πίσω από τον λογοτέχνη, ο άνθρωπος παρουσιάζει μεγάλη σχέση με τους μυθιστορηματικούς ήρωές του, ζώντας μια ζωή γεμάτη από ανατροπές και περιπέτειες, στοιχεία και χαρακτηριστικά του αστικού μυθιστορήματος. Ο μικρός και ταπεινής καταγωγής μιγάς θα διακριθεί στα γράμματα και θα φτάσει στην ίδρυση της Βραζιλιάνικης Ακαδημίας των Γραμμάτων, της οποίας θα γίνει πρόεδρος δια βίου. Αυτοδίδακτος· έμαθε μόνος του ξένες γλώσσες, μελέτησε αρχαία ελληνική γραμματεία και ευρωπαϊκή λογοτεχνία, γενικότερα. Ασχολήθηκε με πάμπολλα επαγγέλματα, έγραψε ποίηση, θέατρο, νουβέλα και διέπρεψε στο μυθιστόρημα.
Στα τρία πολυπρόσωπα και δαιδαλώδη μυθιστορήματα της τριλογίας του θα βρούμε τις κατασταλαγμένες θέσεις του για τη ζωή και τα ποικίλα διαβάσματά του, χωνεμένες καλά μέσα στην αφήγησή του, με πολλές αναδρομές και παράπλευρες αφηγήσεις, με ειρωνεία και χιούμορ και, κυρίως, με αυτοσαρκασμό, πάνω στη ματαιότητα των ανθρωπίνων και στην ιδέα ότι μπορούν να προγραμματίσουν τη ζωή τους. Η αφήγηση είναι κατανεμημένη σε πολλά μικρά κεφάλαια, έτσι ώστε να διευκολύνουν τον αναγνώστη να εστιάσει στα σημεία. Η μετάφραση της Μαρίας Παπαδήμα πολύ καλή καθώς και ο ενημερωτικός πρόλογος και οι κατατοπιστικές σημειώσεις.
1ο μυθιστόρημα:
ΜΕΤΑΘΑΝΑΤΙΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΜΠΡΑΣ ΚΟΥΜΠΡΑΣ
Στις «Μεταθανάτιες αναμνήσεις του Μπρας Κούμπρας» ο ήρωας πεθαίνει από πνευμονία και ενώ είναι ήδη νεκρός, κάνει τον απολογισμό της ζωής του. Τόπος των δρωμένων είναι πάντα το Ρίο ντε Τζανέιρο. Από τις αναμνήσεις ξεπηδούν πληροφορίες για τη σπουδαία γενιά του, τη σχέση του με τη Μαρτσέλα, τον έρωτά για τη Βιρτζίλια, για τον εαυτό του που ήταν ένα κακομαθημένο, αλλά και χαρισματικό παιδί. Μας μιλάει για το θυελλώδες ταξίδι του στην Ισπανία, όπου θα σπουδάσει Νομικά στο πανεπιστήμιο της Κοΐμπρα, την περιπλάνησή του στην Ευρώπη, τις φιλοδοξίες του για πολιτική καριέρα, την επιστροφή στην πατρίδα, τον αποχαιρετισμό στα περασμένα, όπως η Τραβιάτα στην άρια addio del passato: «Αντίο, έρωτες! Αντίο Μαρτσέλα· μέρες παραληρήματος, ανεκτίμητα κοσμήματα, ζωή χωρίς χαλινάρι, αντίο. Εμπρός στον κοπιαστικό δρόμο της δόξας· σας αφήνω πίσω μου μαζί με τα παιδικά μου παντελονάκια».
Στην πατρίδα θα συναντήσει τις παλιές αγάπες του και τον φιλόσοφο φίλο του Κίνκας Μπόρμπα σε τρισάθλια κατάσταση. Και ο Μπρας θα στοχαστεί πάνω την «άβυσσο που χωρίζει τις προσδοκίες μιας εποχής με την πραγματικότητα μιας άλλης εποχής» και θα βρει ότι δεν κέρδισε τη δόξα, δεν έγινε υπουργός, δεν παντρεύτηκε, δεν απέκτησε παιδιά και δεν μεταβίβασε σε κανένα πλάσμα το κληροδότημα της αθλιότητάς του. Η ιστορία του δηλαδή, εκ του αποτελέσματος κρινόμενη, μας δείχνει πόσο ανώφελη είναι η κάθε προσπάθεια για οτιδήποτε, εφόσον όλα έχουν μία και θλιβερή κατάληξη. Η τελευταία φράση: «Δεν απέκτησα παιδιά και δεν μεταβίβασα σε κανένα το κληροδότημα της αθλιότητάς μας», πέρα από το στοχασμό πάνω στην αδυναμία της όποιας διαιώνισης του είδους, ο πληθυντικός «μας» εμπεριέχει την απαισιόδοξη διάθεσή του για όλο το ανθρώπινο γένος
2ο μυθιστόρημα:
ΚΙΝΚΑΣ ΜΠΟΡΜΠΑ
Σε μια ιστορία με οικονομική ίντριγκα, έρωτα, σκοπιμότητες, λαβυρινθοειδείς σχέσεις, αδιευκρίνιστες συμπεριφορές, αψυχολόγητες ενέργειες, μεταξύ του ενός αλλά και του αντίθετού του, ένας άνθρωπος άγεται και φέρεται από τον έρωτά του για μια παντρεμένη γυναίκα, σύζυγο του φίλου και συνεργάτη του, σε μια θολή από την πλευρά της διάθεση. Ο Ρουμπιάο πάντως είναι ξετρελαμένος μαζί της: «Τι ώμοι! Σαν από μάρμαρο, τόσο λείοι, τόσο λευκοί! Κι εκείνα τα μπράτσα της! Αχ, τα μπράτσα της τόσο καλοφτιαγμένα!» Ο Ρουμπιάο είναι κληρονόμος του πλούσιου και φιλοσοφούντος συμμαθητή του Μπρας (στο προηγούμενο έργο) Κίνκας Μπόρμπα. Δυστυχώς όμως, εκτός από την περιουσία, κληρονόμησε και την κακή τύχη και την τρέλα του ευεργέτη του. Ωστόσο του έμεινε η απορρέουσα από την Humanitas στοχαστική διάθεση: «η γη ποτέ δεν σταμάτησε να γυρίζει για μερικά ποιήματα που ξεψύχησαν πάνω στο άνθος τους μέσα στο μυαλό ενός διάσημου συγγραφέα ή ενός αγνώστου. Αλλά η Humanitas έχει ανάγκη από τροφή». «Σε όλα τα πράγματα είναι κρυμμένη μια πνευματική ουσία… η Humanitas. Την ονομάζω έτσι γιατί συνοψίζει το σύμπαν και το σύμπαν είναι ο Άνθρωπος». Το ποίημα του Καμόενς επαναλαμβάνει την ιδέα:
Μια αλήθεια που ρέει μες στα πράγματα/ που ενυπάρχει στο ορατό και στο αόρατο
Η ανάλυση της έννοιας δίνει την ευκαιρία στον συγγραφέα να αναπτύξει την αξία των μεγάλων έργων, τα οποία, ό,τι και να γίνει, δεν πεθαίνουν, όπως ο Δον Κιχώτης, γιατί διακατέχεται από την Humanitas. Αυτή είναι η μόνη και σταθερή αλήθεια σε μια ζωή που διαρκώς αλλάζει και ανατρέπεται. Ο Ρουμπιάο ήταν δάσκαλος, μετά την κληρονομιά κεφαλαιοκράτης. Κοιτάζοντας από το παράθυρο έξω, όλα «απ’ τις παντόφλες του ως τον ουρανό» ήταν δικά του. Και όλα τα έχασε. Η Humanitas είναι η μόνη, στο σαλεμένο του μυαλό, που παραστέκει σταθερή.
3ο μυθιστόρημα:
ΔΟΝ ΚΑΣΜΟΥΡΟ
«Η μοίρα δεν είναι μόνο δραματουργός αλλά και σκηνοθέτης του έργου», λέει ο συγγραφέας και αυτό αποδεικνύεται καθαρά στη ζωή του Δον Κασμούρο (Δον ξεροκέφαλος) ή αλλιώς Μπενίτο που αναπολεί τη ζωή του, τον νεανικό του έρωτα για την Καπιτού, που είχε «μάτια παλίρροιας», την επιθυμία της μητέρας του να τον απομακρύνει από την Καπιτού και να σπουδάσει σε ιερατική σχολή, την αντίδρασή του και την καταφυγή του σε μεσολαβητές, αλλά και τη ματαιοπονία του, εφόσον η μητέρα του επιμένει πως χρωστάει τη ζωή του το τάμα της· να τον κάνει ιερωμένο.
Προσποιούμενος ότι θα κάνει το θέλημα της μητέρας του, παράλληλα ορκιζόμενος πίστη στην Καπιτού, φεύγει, για να σπουδάσει, περιμένοντας ωστόσο τη στιγμή της ενηλικίωσής του και το γάμο με την αγαπημένη του. Όμως η ζωή είναι γεμάτη εκπλήξεις κι έτσι, μετά από πολλές αμφιταλαντεύσεις, μεσολαβήσεις, πιέσεις, ο Μπεντίνιο εξασφαλίζει την έγκριση της μητέρας του να παντρευτεί και ο πολυπόθητος γάμος θα γίνει, και καρπός του ένα αγοράκι, που όμως είναι ολόιδιο ο επιστήθιος φίλος του ο Εσκομπάρ, και το όνομα του παιδιού είναι Ιεζεκιήλ, που είναι όνομα του Εσκομπάρ. Στην απελπισία του αποπειράται να αυτοκτονήσει. Τον σώζει ο Ιεζεκιήλ, που έτσι ή αλλιώς αυτός είναι, τυπικά, ο γιος του. Μετά ο Ιεζεκιήλ φεύγει στην Ελβετία για σπουδές και έπειτα ένα επιστημονικό ταξίδι στην Ελλάδα, Αίγυπτο, Παλαιστίνη. Η Καπιτού πεθαίνει, πεθαίνει και ο Ιεζεκιήλ στο επιστημονικό ταξίδι του. Συμπέρασμα: «Λοιπόν όποια και να είναι η τελική λύση, ένα πράγμα μένει και είναι το επιστέγασμα όλων ή το τελικό συμπέρασμα, δηλαδή ότι η μοίρα θέλησε ώστε η πρώτη μου φίλη και ο καλύτερός μου φίλος, τόσο στοργικοί και οι δύο, και τόσο αγαπημένοι επίσης, να ενωθούν τελικά και να με απατήσουν… ας είναι ελαφρύ το χώμα που τους σκεπάζει».
Κι έτσι τελειώνει μια τριλογία με τη ζωή τριών ανδρών, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο σχετίζονται. Όνειρα, έρωτες, φιλίες, σκέψεις, στόχοι, περιουσίες, φιλοδοξίες, αποτυχίες, επιτυχίες. Όλα τα αλέθει η μηχανή. Και εκείνο που απομένει είναι ίσως «η ηδονή από παλιά βάσανα» ή η αποδοχή ότι η ζωή προχωρεί όπως εκείνη θέλει και όχι όπως εμείς προγραμματίζουμε.
~.~
MACHADO DE ASSIS
Ρεαλιστική τριλογία
Μεταθανάτιες αναμνήσεις του Μπρας Κούμπρας.
Κίνκας Μπόρμπα.
Δον Κασμoύρο
Μετάφραση, πρόλογος, σημειώσεις: Μαρία Παπαδήμα
Εκδόσεις Gutenberg (σειρά: Orbis Literae), 2017
σελ. 1003
ISBN 978-960-01-1842-1
