ΕΝΑ ΔΩΜΑΤΙΟ ΜΕ ΘΕΑ
E.M. Forster – Ένα δωμάτιο με θέα, εκδ. Μεταίχμιο, 2017
(γράφει η Ανθούλα Δανιήλ)
Διπλώθηκα στο παράθυρο για να βιώσω τον κόσμο
και για ν’ ακούσω την τρέλα μου να τραγουδά.
(T.S. Eliot)
Το μυθιστόρημα Ένα δωμάτιο με θέα, του Έντουαρτ Μόργκαν Φόρστερ (1879-1970), γράφτηκε το 1908 (ο Φόρστερ ήταν 29 ετών) και μεταφέρθηκε στη μεγάλη οθόνη το 1985 από τον μάγο του είδους Τζέιμς Άιβορι (James Ivory). Το έργο επανεκδίδεται χωρίς να έχει χάσει τίποτα από τη γοητεία του, αντιθέτως τα μηνύματά του παραμένουν επίκαιρα, ενώ η Κατερίνα Σχινά στον Πρόλογο επισημαίνει όλα τα θέματα που κορυφώνονται σε μια σύγκρουση, η οποία αρχίζει από την ευταξία του «δωματίου» με την απρόβλεπτη «θέα» από το παράθυρο.
Ο Ε.Μ. Φόρστερ δεν διστάζει να εισχωρήσει στα βάθη των λεγόμενων ανώτερων κοινωνικών τάξεων της Αγγλίας στις αρχές του 20ού αιώνα, για να δείξει με χιούμορ και ειρωνεία πόσο μάταιο είναι να καταπιέζει κανείς την καρδιά με τη λογική και να εθελοτυφλεί, εμμένοντας σε αξίες που κανείς πια δεν «αγοράζει».
Στο κέντρο του μύθου βρίσκεται μια νεαρή Αγγλίδα, η Λούσι Χάνιτσερτς, αρραβωνιασμένη με τον Σέσιλ, έναν καθωσπρέπει κύριο, ο οποίος διαθέτει όλα όσα τον κάνουν να φαίνεται αξιόλογος αρραβωνιαστικός, αλλά τίποτα δεν μας πείθει πως δεν είναι ένας καλοκουρδισμένος κούκλος. Η Λούσι, που ζει σύμφωνα με τους κανόνες και τις συμπεριφορές της κοινωνικής της τάξης, διασκεδάζει παίζοντας πιάνο μόνη της και τένις με τον αδελφό της και τους φίλους της. Σε ένα ταξίδι στη Φλωρεντία, συνοδευόμενη από τη Σάρλοτ, μια ανύπαντρη ξαδέλφη της προσκολλημένη στους κανόνες του καθωσπρεπισμού, θα γνωρίσει τον Τζορτζ Έμερσον και τον πατέρα του, και στη ζωή της θα έρθουν τα πάνω κάτω.
Η ιστορία αρχίζει από τη «θέα» που δεν έχει το δωμάτιο. Η Λούσι και η Σάρλοτ συζητούν ενοχλημένες: «Ήθελα τόσο πολύ να βλέπω τον Άρνο. Τα δωμάτια που μας υποσχέθηκε η σινιόρα στο γράμμα της θα είχαν θέα στον Άρνο. Η σινιόρα δεν είχε κανένα απολύτως δικαίωμα να το κάνει αυτό. Α, μα είναι ντροπή». «Έχω εγώ θέα. Έχω εγώ θέα», πετάχτηκε ο «ανάγωγος» κύριος Έμερσον, «Από δω ο γιος μου ο Τζορτζ… κι αυτός έχει θέα… μπορείτε να πάρετε εσείς τα δωμάτιά μας κι εμείς τα δικά σας. Να τα ανταλλάξουμε». Κι έτσι έγινε· αλλά όχι αμέσως και όχι χωρίς αρκετές δολιχοδρομήσεις και τσιριμόνιες, απόρροια του πρωτοκόλλου συμπεριφοράς των δύο Αγγλίδων.
Και ο συγγραφέας αρχίζει το έργο του από αυτή τη λεπτομέρεια, η οποία αποκτά προεκτάσεις συμβολισμού για μια θέα όχι μόνο σε ό,τι συλλαμβάνουν τα μάτια αλλά και πάρα πέρα στον κόσμο. Η Λούσι στη Φλωρεντία ανοίγει το παράθυρο του νου και της καρδιάς της, αλλάζει νοοτροπία. Και όλα αυτά βέβαια συμβαίνουν στη Φλωρεντία, μια πόλη σφραγισμένη από την τέχνη και την ιστορία, με τις βίλες των πλουσίων στους όμορφους λόφους της, τους κήπους και τη μαγική φύση.
Εκεί ο Φόρστερ θα οργανώσει μια εκδρομή και εκεί, κάτω από τον δυνατό ήλιο, την πλατιά θέα, πάνω σ’ έναν ολάνθιστο λόφο όπου σκορπίζονται οι εκδρομείς, ο Τζόρτζ θα «τρελαθεί» από έρωτα και, παρασυρμένος από την έξω ομορφιά, θα αφήσει να ξεχειλίσει η «από μέσα», παρασύροντας τη Λούσι σε ένα παράφορο φιλί. 
Κι επειδή πιστεύει ότι «Όλα είναι Μοίρα» θεωρεί και τη γνωριμία του με τη Λούσι επεισόδιο της Μοίρας. Εκτός από τα περίχωρα της Φλωρεντίας είναι και τα ενδότερα. Η επίσκεψη στη Σάντα Κρότσε, η ξενάγηση μπροστά στον πίνακα του Τζιότο. Έχει άραγε σημασία η παραβίαση των κανόνων ανατομίας και προοπτικής στο έργο της κατεστραμμένης νωπογραφίας; Επιλέχτηκε στην τύχη αυτό ειδικά το έργο για την ξενάγηση ή μήπως ο καλλιτέχνης, όπως και ο ερωτευμένος, δικαιούται να παραβιάζει τους κανόνες; Κι ακόμα, το γεμάτο πάθος φιλί που άρπαξε ο νεαρός Έμερσον από τη Λούσι ήταν ένα μέτρο σύγκρισης για κείνο το παγωμένο ακούμπημα των χειλιών του αρραβωνιαστικού; Το μαχαίρωμα στην πλατεία, δεν μας πάει πίσω στην εποχή των άγριων παθών και συμπλοκών των θερμόαιμων διαφωνούντων; Χρειάζεται ψυχή για όλα. «Όλα είναι Μοίρα» επιμένει ο Τζορτζ και δεν είναι οι συμπτώσεις, όπως λέει ο κύριος Μπιμπ, ο εφημέριος.
Η Λούσι όμως δυσκολεύεται να κάνει την κοινωνική υπέρβαση. Η λογική της κοινωνικής της αγωγής όχι μόνο δεν συμβαδίζει με την καρδιά της, αλλά και υπερισχύει. Πόσο ακόμα όμως; Θα χρειαστεί να τρέξει πολύ νερό στο αυλάκι μέχρι να αποδειχτεί η διαβρωτική δύναμη του έρωτα στο σύστημα, μέχρι η βρετανική αυτοκρατορία να βγει από το αυστηρό, ασφυκτικό της πρωτόκολλο για να δει τη θέα επιτέλους χωρίς προκαταλήψεις, κάτι που ο Ε.Μ. Φόρστερ θα επαναλάβει και σε άλλα του μυθιστορήματα όπως είναι η Επιστροφή στο Χάουαρντς Εντ (Howards End, 1910), ή Το Πέρασμα στην Ινδία (A passage to India, 1924), στα οποία όμως η ανατροπή γίνεται με δραματικότερο τρόπο. Είναι ένα θέμα που διατρέχει τα μυθιστορήματα του Φόρστερ, και το ένα έργο τέχνης κρίνεται σε σχέση με άλλα έργα τέχνης, όπως αυτά προκύπτουν μέσα σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο. Κι ενώ ο Τζούλιαν Φέλοους στη σειρά ο Πύργος του Ντάουντον εισχώρησε με την κάμερα στα ενδότερα του πύργου για να καταγράψει παλιές και ξεπερασμένες από τα πράγματα νοοτροπίες, στάσεις ζωής, αντιλήψεις, επιβαλλόμενες αλλαγές –οι αριστοκράτες φθίνουν, οι αστοί διεκδικούν, οι εργάτες συνδικαλίζονται, οι γυναίκες απαιτούν– ο Φέλλοους προσπαθεί να συντηρήσει το παλιό, μπολιάζοντάς το με το νέο και όχι να το γκρεμίσει, ενώ ο Φόρστερ δεν αφήνει περιθώρια πισωγυρισμάτων. Πρέπει να αλλάξουν όλα. Έτσι ο παλιός κόσμος δίνεται στο πρόσωπο της συντηρητικής, εγκλωβισμένης στο κώδικα γεροντοκόρης εξαδέλφης, σαν καρικατούρα, αποδεικνύοντας πως ό,τι δεν επιδέχεται αλλαγή πεθαίνει. Όποιος δεν συμβιβάζεται, συντρίβεται, όπως ξεριζώνονται τα δέντρα τα αλύγιστα στις όχθες των χειμάρρων (τα δ’ αντιτείνοντα αυτόπρεμν’ απόλλυται), γράφει ο Σοφοκλής στην Αντιγόνη (στιχ. 714).
Γι’ αυτό ο Φόρστερ θα πλάσει μια ηρωίδα που θα της δώσει την ευκαιρία να ζήσει, και να ζήσει ευτυχισμένη, αφού πρώτα μπερδευτεί, σοκαριστεί, παλέψει μέσα της, μέχρι να σιγουρευτεί. Διότι ο συγγραφέας έχει συλλάβει το μήνυμα των καιρών και την ανάγκη των στοχαστικών προσαρμογών, όπως πολύ καλά παρατηρεί και ο Κ.Π. Καβάφης στο ποίημα «Στα 200 π.Χ.». Ο Καβάφης είχε ζήσει στην Αγγλία και την υπόλοιπη ζωή του στην αγγλοκρατούμενη Αλεξάνδρεια και αλληλογραφούσε με τον Φόρστερ από το 1917-1932, ο οποίος πάλι ταξίδευε ως τα πέρατα, της αγγλικής αυτοκρατορίας, παρατηρώντας και καταγράφοντας τις κοσμογονικές αλλαγές που συγκλόνισαν την αυτοκρατορία.
Στο Δωμάτιο με θέα, ο έρωτας, που ενσκήπτει σαν θύελλα, είναι ο καταλύτης – μια λεπτομέρεια μέσα στη μεγάλη κοινωνία, όπως και το παράθυρο είναι μια λεπτομέρεια στο δωμάτιο, σημαντική όμως γιατί ανοίγει πάνω από τον Άρνο που ρέει σαν τον χρόνο-ποταμό και παρασύρει ιδέες, προκαταλήψεις και συμπεριφορές και όλα τα αλλάζει. Η Λούσι κοιτάζει έξω τη θέα, αφήνει πίσω της το δωμάτιο με τα κόκκινα αμφιβόλου καθαριότητας πλακάκια στο πάτωμα, τους ροδαλούς γυπαετούς και τους γαλάζιους ερωτιδείς στο ταβάνι, το δάσος με τα κίτρινα βιολιά και τα φαγκότα.
Και το αλύγιστο πρωτόκολλο συμπεριφοράς θα δείξει τις μικρές αθέατες ρωγμές του. Είναι ο τρόπος που η Λόυσι παίζει πιάνο. Ο τρόπος που χτυπάει τα πλήκτρα. Ο κύριος Μπιμπ, ο εφημέριος, ακούγοντάς την, παρατηρεί ότι κάποια μέρα «το φράγμα της θα σπάσει και η μουσική και η ζωή θα σμίξουν», υπονοώντας ότι παίζει με πάθος αλλά ζει χωρίς πάθος. Ο Γιώργος Βέης σημειώνει ότι «Ερμηνεύοντας απλά ή βαρυσήμαντα έργα» η Λούσι «αναζητεί εμμέσως πλην σαφώς ό,τι οι Ιάπωνες θα αποκαλούσαν σατόρι, δηλαδή τη φώτιση… Η μουσική άλλωστε, κατά τον Αρθούρο Σοπενχάουερ, ανακεφαλαιώνει ό,τι ακριβώς η ουσία του σύμπαντος κόσμου κατά βάση δείχνει» (Τα Νέα, 9.9.2017). Δηλαδή φως και αλήθεια. Η Λούσι παίζει και ρακέτες με το τρελόπαιδο, τον Φρέντι, τον αδελφό της, που μοιάζει με το «παιδί» του Ηράκλειτου. Γέλια και ξεφωνητά, τρεχαλητά και κουτρουβαλήματα στο γκαζόν δεν είναι παρά ένα δείγμα της εκτροπής της αυστηρά μεγαλωμένης νεαρής κυρίας. Και το παιχνίδι είναι ένας τρόπος απελευθέρωσης – υποδηλοί το βαθμό της καταπίεσης που ξεσπά με μανία στη ρακέτα, στο μπαλάκι που πάει κι έρχεται, ανατρέποντας την τάξη μέσα στο μυαλό ή την ψυχή της, όπως και μέσα στη αυλή της. Την ίδια ώρα, ο ψυχρός «μεσαιωνικός, σαν γοτθικό άγαλμα» αρραβωνιαστικός που «έμοιαζε με εκείνους τους ιδιότροπους αγίους που φυλάνε τους πυλώνες των γαλλικών καθεδρικών ναών», κουμπωμένος σφιχτά στον ρόλο και στον τίτλο του, διαβάζει το βιβλίο του. «Άριστα μορφωμένος, καλά προικισμένος», όμως «παρέμενε στα νύχια κάποιου δαίμονα που ο σύγχρονος κόσμος αναγνωρίζει ως εγκράτεια… ως ασκητισμό. Ένα γοτθικό γλυπτό υπονοεί αγαμία, ακριβώς όπως ένα ελληνικό άγαλμα υποδηλώνει καρποφορία». Στείρος και αλύγιστος ο αρραβωνιαστικός, άγαμη και σιδερόφραχτη η ξαδέλφη. Γοτθικό γλυπτό ο αρραβωνιαστικός, ελληνικό άγαλμα ο Τζορτζ. Η μητέρα έχει ήδη διαδραματίσει το ρόλο της και πατέρας δεν υπάρχει. Στη νέα γενιά, λοιπόν, ανατίθεται ο ρόλος της ανατροπής, η οποία έχει ατύπως, προ πολλού, υπερβεί τα εσκαμμένα και έχει αποδεσμευτεί από κοινωνικές προκαταλήψεις στο πρόσωπο του άτακτου νεαρού αδελφού και του κοινωνικού κουτσομπόλη ιερωμένου. Ο πρώτος δεν υπολογίζει την τάξη του και ο δεύτερος δεν υπολογίζει τα ράσα του, και «ιερέας χωρίς φραγμούς» είναι «ανυπεράσπιστος ιερέας», διαβάζουμε στο βιβλίο. Όμως και εδώ υπάρχει κοινωνικό στάτους, μέσα στο οποίο οι ιερείς της εποχής, όπως και σε παλαιότερα χρόνια, ζουν και διασκεδάζουν σαν κοσμικοί. Στο βιβλίο του Μάριο Βίττι, Ο Κάλβος και η εποχή του (εκδ. Στιγμή, 1995, σελ. 114-117), συμπεριλαμβάνεται κείμενο του Pananti, όπου γίνεται λόγος για μορφωμένους ποιητές και άλλου είδους καλλιτέχνες στη Φλωρεντία: «Εκεί πολλοί ιερωμένοι απολαμβάνουν το δικαίωμα της συμμετοχής στις κοινωνικές απολαύσεις· συμμετέχουν στα μυστικά και τα μυστήρια κάθε είδους γραφής… μεταφέρουν τα κουτσομπολιά της πόλης». Το κλίμα που περιγράφει ο Pananti, ήδη έχει αναπαραχθεί στις σελίδες του Φόρστερ.
Ο κύριος Μπιμπ φαντάζεται τη Λούσι σε δύο εικόνες. Εικόνα πρώτη: Η Λούσι χαρταετός και η ξαδέλφη κρατάει το σπάγκο. Εικόνα δεύτερη: «Σπάει ο σπάγκος». Ποιητικά, καλλιτεχνικά, χωρίς υπομνηματισμούς, ο εφημέριος, με έναν σπάγκο, έχει αποδώσει τον ομφάλιο λώρο που θα κοπεί, για να ελευθερωθεί. Τελικά, όταν ελευθερωθεί και ο έρωτας θριαμβεύσει, οι δυο νέοι θα σταθούν να δουν τη θέα, στο ίδιο εκείνο παράθυρο πάνω στον Άρνο, το ποτάμι της ζωής, που, ρέοντας και αλλάζοντας, τους έφερε επιτέλους κοντά. Κοιτάζοντας τον Άρνο ο Τζορτζ έχει μια τρελή ιδέα. Η ξαδέλφη κατά βάθος τους ήθελε μαζί! Και νομίζει πως οι ακρότητές της ήταν σκόπιμες για να το επιτύχει. «Αδύνατον, μουρμούρισε η Λούσι, και μετά… Ναι, μπορεί να είναι δυνατόν».
Η μετάφραση είναι πολύ καλή και το μυθιστόρημα, αν και περισσότερο από εκατό ετών, είναι φρέσκο, γεμάτο από την ομορφιά των ιδεών και των εικόνων του.
~.~
E.M. Forster
Ένα δωμάτιο με θέα
μετάφραση: Ιωάννα Καρατζαφέρη (πρόλογος: Κατερίνα Σχινά)
Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2017
σελ. 286
ISBN 978-618-03-0959-1
~~..~~
