Η ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΑΜΑΡΤΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΛΑΣ ΜΠΑΡΝΑΣΑ
Το βιβλίο της Τούλας Μπαρνασά Περί Θεού και άλλων θηρίων (εκδόσεις Αίτιον, 2016 – σειρά: Βιβλιοθήκη Ιδεών), που η Τούλα κράτησε στα χέρια της ενώ βρισκόταν στο νοσοκομείο, αλλά δεν αξιώθηκε να δει να κυκλοφορεί στην αγορά των βιβλίων, είναι μια υπενθύμιση των πολύπλευρων χαρισμάτων, σκέψεων και δυνατοτήτων της.
Η Τούλα Μπαρνασά υπήρξε ιδιαίτερος άνθρωπος, ευφάνταστος, γενναιόδωρος, ευφυής και με επιτυχημένες επιχειρηματικές πρωτοβουλίες. Βασικός τροφοδότης των αισθητικών της αντιλήψεων ήταν η ιδιότυπη σχέση της με τις θετικές επιστήμες και κυρίως με τη φυσική και τα μαθηματικά, αλλά και τη φιλοσοφία, την τέχνη – και ιδιαίτερα τη λογοτεχνία. Όλο αυτό το κράμα αισθητικών αναζητήσεων και αγωνίας για την ύπαρξη εκφραζόταν κυρίως μέσω του ποιητικού λόγου. Σε αυτές τις αναζητήσεις της ρόλο έπαιξαν –από τα νεανικά της χρόνια– η σχέση της με τον καθηγητή Δ.Λιαντίνη και η ισχυρότατη μνήμη της. Υπήρξα μάρτυρας επίδειξης της σχετικής ικανότητας, καθώς ήταν σε θέση να αραδιάσει ονόματα, τάσεις, σχολές, εξεζητημένα και δύσκολα θεωρήματα, σε τέτοιο σημείο που άφηνε έκπληκτους τους ειδικούς. Επιπλέον, στη σύντομη αυτή σκιαγράφηση της προσωπικότητάς της, θα ήθελα να τονίσω τις δημοκρατικές της ευαισθησίες και τις ευδιάκριτες κοινωνικοπολιτικές της ανησυχίες.
Απότοκο αυτών των πτυχών της προσωπικότητάς της είναι το βιβλίο Περί Θεού και άλλων θηρίων, που αντλεί από τη «μανιακή» σχέση της με ό,τι προαναφέρθηκε, και τα βιώματα μιας πολυτάραχης ζωής. Πρόκειται για μια όμορφη και προσεγμένη έκδοση (διακοσίων σελίδων), του δικού της δημιουργήματος, του «Αίτιον».
Τέχνη και Επιστήμη να συναντηθούν
Η Τούλα Μπαρνασά στο κείμενο-διακήρυξη που συνέταξε και δημοσίευσε στο πρώτο τεύχος του περιοδικού «Αίτιον», που η ίδια εξέδωσε, αναφέρει χαρακτηριστικά, δίνοντας εμμέσως το στίγμα για το περιεχόμενο και του πρώτου της βιβλίου:
«Θεωρούμε ότι η υπερβατική γοητεία της Τέχνης και ο ορθολογικός χαρακτήρας της Επιστήμης βρίσκονται σε φαινομενική μόνο αντίθεση. Στην πραγματικότητα ξεπηδούν και οι δύο από το ποιητικό αίτιο της συνείδησης. Τόσο η Τέχνη όσο και η Επιστήμη οδηγούν τον άνθρωπο από την ατομική στη συλλογική αυτογνωσία. Το ίδιο κάνει και η Επιστήμη, είναι οι πόλοι που συνθέτουν τον διαλεκτικό χαρακτήρα της ευφυΐας και αποτελούν ,απλώς, δύο διαφορετικές εκφάνσεις της. Πρέπει να συναντηθούν».
Αυτό υλοποιεί η Τούλα στο βιβλίο της Περί Θεού και άλλων θηρίων, τίτλος που εντέλει συμπλέει με τις προθέσεις της. Πραγματώνει, με τον τρόπο που εκείνη το αντιλαμβανόταν, τη συνάντηση Τέχνης και Επιστήμης με το οικείο της εκφραστικό μέσο, τη διαχρονική και μεγάλη αδυναμία της: την Ποίηση.
Η πανθομολογούμενη έφεση και ικανότητα της στην επιστημονική γνώση –γεγονός που, ομολογώ, αδυνατώ να αξιολογήσω επαρκώς– της επέτρεπε να κινείται με τον ευφάνταστο και ενίοτε παθιασμένο τρόπο που την χαρακτήριζε, σε διαδρομές που για τον μη ειδικό είναι αποστάσεις… ετών φωτός· η ίδια όμως έδειχνε ότι ήταν περίπατοι, Σύνταγμα-Ομόνοια. Η ικανότητα αυτή καθρεφτίζεται στο βιβλίο ως τάση να προλέγει, να μαντεύει πράγματα και καταστάσεις, κάτι που έχει παράδοση στην Ιστορία του ποιητικού λόγου. Η ποίηση δεν οφείλει να δώσει λογαριασμό σε κανέναν, αντίθετα με την επιστήμη στο άμεσο και επαναλαμβανόμενο αίτημα επαλήθευσης. Παρά μόνο στην αισθητική που επιλέγει να υπηρετήσει και στον αναγνώστη της, που μαζί του μοιράζεται τη σιωπή των μυστικών που του εμπιστεύεται. Γιατί, τι άλλο λέει και σημαίνει ο εξαίρετος στίχος της:
«Μια παύση είναι ο θάνατος / όπως στη μουσική»
Ή όταν γράφει:
«Το σύμπαν υπνολαλεί/ το γλέντι του Θεού/ της μοναξιάς του την εορτή/ τη ζάλη του στο κομφετί των άστρων».
Το Περί Θεού και άλλων θηρίων αποτελείται από χρησμούς και στοχασμούς δοσμένους με ποιητικό τρόπο – που, όσους τη γνώρισαν, μας παραπέμπει στην ίδια την ύπαρξη της συγγραφέως. Ο Πωλ Βαλερύ σημειώνει στους στοχασμούς του: «Η αληθινή ουσία της ποίησης είναι η αναζήτησή της». Με αυτήν την έννοια, η περίπτωση της Τούλας βρίσκεται –ως πρωτεργάτης μάλιστα– πλησίον της αληθινής ουσίας της ποίησης. Σε όλη της τη ζωή εκείνη αναζητούσε, αφήνοντας πολυποίκιλο ανέκδοτο υλικό: Δύσκολη κληρονομιά – παρακαταθήκη «στον άντρα της, Σωτήρη», όπως εμφαντικά και ασυνήθιστα για το ήθος των καιρών μας αναφέρει στην προμετωπίδα του βιβλίου. Θα μπορούσε να αναφερθεί σε σύντροφο, σύζυγο ή άλλα· η επιλογή αυτή φανερώνει και μια άλλη παράμετρο της προσωπικότητάς της. Τολμώ να πω: μια κίνηση με στοιχείο τσαμπουκά (αναφέρω αυτή την τουρκογενή λέξη με την καταγωγική της έννοια, που σημαίνει χαρακιά στο χέρι). Γιατί η Τούλα δεν ορρωδούσε προ ουδενός, όταν πίστευε σε κάτι, και το αποδεικνύει η δημιουργία του «ΑΙΤΙΟΝ», που με πάθος, πίστη και ανιδιοτέλεια υποστήριξε. Μια ανιδιοτέλεια-εξαίρεση του κανόνα για όσους παραβγαίνουν στα δημόσια πράγματα, στην καθημαγμένη σήμερα Ελλάδα. Και δεν γνωρίζουμε που θα οδηγούσε τα πράγματα η αστείρευτη και ευφάνταστη δημιουργικότητά της, αν σήμερα βρισκόταν κοντά μας. Και ποιος μπορεί και με ποια λογική (ει μη με την κλειστοφοβική συντεχνιακή αυταρέσκεια της αυθεντίας) να παραβλέψει και να μην εκτιμήσει ανθρώπους σαν την Τούλα Μπαρνασά, που σε όλη τους τη ζωή στα «φάρμακα» της ποιήσεως προσέτρεχαν, εκείνα «που κάμνουνε για λίγο να μη νοιώθεται η πληγή», αλλά δίσταζαν οι ίδιοι να παρουσιάσουν την προσωπική τους ποιητική κατάθεση δημοσίως.
Στην ούγια της αβύσσου
Από τις ενότητες των περιεχομένων, στην αρχή του βιβλίου, μπορούμε να συμπεράνουμε την θεματολογία του:
«ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ, Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΤΩΝ ΕΡΕΙΠΙΩΝ, ΠΕΡΙ ΘΝΗΤΟΤΗΤΟΣ, ΠΕΡΙ ΚΟΣΜΟΥ, ΠΕΡΙ ΕΡΩΤΟΣ ΚΑΙ ΘΑΝΑΤΟΥ, ΠΕΡΙ ΧΡΟΝΟΥ, ΠΕΡΙ ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ, ΑΦΥΠΝΗΣΙΣ, ΠΕΡΙ ΟΡΑΤΟΤΗΤΟΣ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΤΗΤΟΣ, ΧΩΡΟΣ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΣ, ΜΕΛΛΟΝΤΟΔΡΟΜΙΑ, ΠΕΡΙ ΕΙΔΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ, ΠΕΡΙ ΙΔΕΩΝ, ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ, ΠΕΡΙ ΤΕΧΝΗΣ, ΠΕΡΙ ΑΙΤΙΑΣ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΕΩΣ, ΠΕΡΙ ΑΠΕΙΡΟΥ ΚΑΙ ΑΣΤΡΩΝ, ΠΕΡΙ ΚΕΝΟΥ, ΤΟ ΤΙΠΟΤΑ, ΑΠΟ ΤΟ “ΤΙΠΟΤΑ” ΣΤΟ “ΚΕΝΟ”, ΚΟΣΜΟΓΕΝΕΣΗ, ΠΕΡΙ ΣΩΜΑΤΙΔΙΩΝ».
Στο βιβλίο υπάρχει πλεονάζουσα χρήση ρητορικών μέσων, ιδίως μεταφορών, μετωνυμιών και αλληγοριών. Όταν αναφέρει τον ωραίο στίχο:
«Γραμμένος είναι ο άνθρωπος / στην ούγια της αβύσσου», μετέρχεται αναμφίβολα μια μεταφορά. Η κυριολεκτική σημασία της ούγιας αφορά στο τέλος του υφάσματος, εδώ η μεταφορά την τοποθετεί στο τέλος της αβύσσου. Τέτοια σχήματα λόγου υπεραφθονούν στο Περί Θεού και άλλων θηρίων. Αναφέρω χαρακτηριστικά αποσπάσματα από διάφορα ποιήματα:
«Ο χρόνος, ο βασιλιάς των ερειπίων»,
«Το προαιώνιο δεν υπάρχει/ είναι ίντριγκα της συνείδησης»,
«Μήπως το σύμπαν/ δεν είναι άλλο/ παρά μονάχα/ μια ρυτίδα ύλης/ στου Θεού το μάγουλο»,
«Ποτέ δεν τελειώνει το ποτέ/ κι ας ροκανίζει αιώνια το πάντοτε»,
«μονάχα ο ποιητής/ κραταιώνεται παρατηρητής/ στα μήκη της αιωνιότητας»,
«Ε και;/ όσο κι αν αφαιρείς/ από το μηδέν/ δεν έχει τίποτα να χάσει»,
«Αν πέσεις/ μες το τίποτα/ μη φοβηθείς./ Δεν θα βρεις τέρμα/ μες το άδειο/ για να τσακιστείς»,
«Έσφαξα του ψύλλους/ και πνίγηκα στο αίμα».
Όλο το βιβλίο της Τούλας αναπτύσσεται πάνω σε τέτοιες μεταφορές-χρησμούς. Μπορεί να γνωρίζουμε την κυριολεκτική σημασία της ούγιας στο ύφασμα, αλλά η άβυσσος είναι άβυσσος και στην επίγνωσή της. Αν ρώταγες την Τούλα θα σου έλεγε: «Έλα μωρέ, δε βλέπεις, στραβός είσαι;» Αχ Τούλα, θα απαντήσω με έναν δικό σου στίχο:
Όλα όσα φτιάξαν οι αιώνες
χωρούν στου χάους τη ρωγμή
όλες οι μουσικές σε μια σιωπή.
Μόνο ο δικός σου αφανισμός
κάνει την άβυσσο τόσο στενή.
Και μια σκέψη που εμπεριέχεται στο βιβλίο και δίνει απάντηση σε πολλά ερωτήματα. Γράφει συγκεκριμένα στη σελίδα 106:
«Ενίοτε, η πληροφορία που φθάνει δια μέσου της ποίησης προβάλλει ιδέες κι αναγγέλλει γεγονότα που δεν έχουν ακόμη συντελεστεί. Μοιάζει σαν να συνελήφθησαν ακούσια, μέσω λέξεων, πριν από το πλήρωμα του χρόνου».
Αυτή είναι η ξεκάθαρη απάντησή της: το σημείο είναι μια σαφής σκέψη χωρίς ποιητικές αξιώσεις. Και τέτοια μικρά κείμενα στοχασμού και προβληματισμού υπάρχουν αρκετά στο βιβλίο, μεταξύ άλλων εκφρασμένων με ποιητική στόχευση. Με ενδιαφέρον μάλιστα διαπίστωσα την ύπαρξη ποιητικών εγχειρημάτων σε δεκαπεντασύλλαβη μορφή:
«Τμητός δεν είναι ο ουρανός
μήτε και τ’ άστρα τρίμμα»,
«Ο χρόνος είναι ανεπαρκής
ή η ύλη τον στρεβλώνει»
«Το ευθύ λυγίζει απ’ το κυρτό
και το στενό φουσκώνει»
«Σπάζει τα ερμάρια του φωτός
των άστρων τα σαγόνια»
« Μπουκάρουν σμήνη σφαιρωτά
της άλως πελαργόνια»
Η ποιητική της αμαρτία
Αναφέρθηκα σε μερικούς δεκαπεντασύλλαβους στίχους για να επισημάνω την προσπάθεια της Τούλας να πειραματιστεί ποιητικά με διάφορους τρόπους, και όχι γιατί ήταν κάτι που τη χαρακτήριζε. Θα ήταν παράλειψη, σ’ αυτήν την προσέγγιση στο Περί Θεού και άλλων θηρίων, να μην επισημάνω την αναφορά στην τελευταία σελίδα:
Εγκαθιδρύω «πυρηνική δημοκρατία»/ στους θαλάμους των φυσαλλίδων
και τα τελευταία λόγια του βιβλίου:
Τέλος, ανακηρύσσω/ την παρούσα ποιητική/ αμαρτία/ μόνιμη κάτοικο/ του μεσοαστρικού χώρου/ και στο διάνυσμα/ του μαγνητοπεδίου/ στήνω δυο όνειρα λάγνα,/ να ανασαίνουν/ σάρκες σιωπής.
Κλείνω αυτές τις σκέψεις μου για το βιβλίο της Τούλας, που δεν σημείωσα με κριτική διάθεση, γιατί η ίδια δεν το ήθελε αυτό, αφού σ’ έναν στίχο της στη σελ.135 αναφέρει:
Γκρεμίστε τους εκτιμητές της αξίας
ασκούν βία.
Όχι βία λοιπόν στη δημιουργό του «Αίτιον», που είχα την τύχη να με τιμήσει με τη φιλία της. Το πνεύμα της, η δημιουργική της διάθεση έχει εμπνεύσει μια ομάδα ανθρώπων που δημιουργήσαμε μαζί αυτή την ψηφιακή «Αποικία Λόγου και Τέχνης», και εύχομαι να προκύψουν πολλές ακόμα «αποικίες» Τέχνης και Πολιτισμού, με έμπνευση που θα πηγάζει από τη σύνολη στάση και προσφορά της Τούλας Μπαρνασά.
