Η ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ
Η αθανασία των ποιητών – με αφορμή ένα σπάραγμα της Σαπφώς
οὐ γὰρ θέμις ἐν μοισοπόλων †οἰκίαι
θρῆνον ἔμμεν’· οὔ κ’ ἄμμι τάδε πρέποι
(Lobel-Page 150 / Diehl 109)
[Γιατί σωστό δεν είναι στο σπίτι αυτών που υπηρετούν τις Μούσες
θρήνος να ακούγεται· δεν θα ήταν ταιριαστό σε μας.]
~.~
Δύο στίχοι. Μια κρυφή ιστορία. Το μόνο που μας αναφέρει το σπάραγμα[1] της Σαπφώς (Ερεσός Λέσβου, περίπου 630 π.Χ. – Λευκάδα [Ακρωτήρι Λευκάτας] 570 π.Χ.) είναι πως ο θρήνος δεν αρμόζει στο σπίτι όσων υπηρετούν τις Μούσες. Σε ποιον ή σε ποιους απευθύνεται η ποιήτρια; Γιατί κάνει αυτή την επεξήγηση; Σε ποιο ποιητικό πλαίσιο εντάσσονται οι δύο στίχοι; Μήπως η ποιήτρια θέλει να προλάβει έναν πιθανό θρήνο για τον εαυτό της ή για κάποιον ομότεχνο από οικεία πρόσωπα; Η δήλωση όμως δείχνει όχι μια απλή παραμυθία των οικείων, ένα τυπικό παρηγορητικό μοτίβο, όπως θα μπορούσαμε να υποθέσουμε, αλλά μια ήρεμη βεβαιότητα της άλλης κατάστασης, αυτής που δεν είναι ορατή από τους πολλούς. Για τη Σαπφώ και τον αρχαϊκό κόσμο η επαφή με τις Μούσες, η ποιητική τέχνη κάνει τον ποιητή να ξεπερνά τη θνητότητα, να επέρχεται σε μια εσωτερική κατάσταση που δεν θίγεται από τον φυσικό θάνατο.
Αντίστοιχα, και ο Σωκράτης στον Φαίδωνα (του Πλάτωνα) αποτρέπει τους μαθητές του από το να θρηνήσουν τον θάνατό του, θεωρώντας πως είναι ανοησία να κλαίει κανείς,[2] τη στιγμή που μετά τον θάνατο ο φιλόσοφος θα βρει μια καλύτερη κατάσταση από αυτή που βιώνει κανείς στα επίγεια. Γι’ αυτό το πέρασμα αυτό από τη ζωή στον θάνατο όχι μόνο δεν είναι αιτία θλίψης, αλλά είναι κάτι το επιθυμητό.[3]
Στους Στωικούς επίσης συναντάμε τη φιλοσοφική θέση ότι η ψυχή του σοφού δεν καταστρέφεται, αλλά επιβιώνει μέχρι την περιοδική «εκπύρωση» του σύμπαντος, αφού είναι στερεότερη και ισχυρότερη.[4] Ας λάβουμε υπόψη σε αυτό το σημείο ότι και ο ποιητής είναι ένα σοφός κατά τους λυρικούς ποιητές: ο Σόλων, παρά τις ενστάσεις του προς τον τρόπο που φτιάχνουν τα τραγούδια τους οι αοιδοί, έπλεξε το μεγαλύτερο εγκώμιο για τον ποιητή, δίνοντας την ίδια αξία στην ποίηση και στην σοφία, αφού ο ποιητής ήταν ένας σοφός.[5] Βέβαια, η σοφία εδώ έχει μια διπλή σημασία: τη γνώση της βαθύτερης αλήθειας και την πρακτική σοφία, την ικανότητα στην γραφή.[6] Ομοίως στον Πίνδαρο η σοφία είναι η τέχνη και ο σοφός ο καλλιτέχνης.[7]
Ο σοφός, ο ποιητής, ο μύστης δεν φοβούνται το τέλος. Η Σαπφώ αποκαλύπτει λιτά αυτή την αλήθεια. Με αποδέκτες τους συγκαιρινούς της, αλλά και όλες τις γενιές. Μια αλήθεια άφθαρτη σαν τους στίχους της.
~.~
[1] Κομμάτι χειρογράφου (π.χ. σε περγαμηνή) όπου διασώζεται απόσπασμα παλαιού συγγραφέα (αγγλ. manuscript fragment, γερμ. Fragment).
[2] ἐκεῖνος δέ, οἷα, ἔφη, ποιεῖτε, ὦ θαυμάσιοι. ἐγὼ μέντοι οὐχ ἥκιστα τούτου ἕνεκα τὰς γυναῖκας ἀπέπεμψα, ἵνα μὴ τοιαῦτα πλημμελοῖεν· καὶ γὰρ ἀκήκοα ὅτι ἐν εὐφημίᾳ χρὴ τελευτᾶν. ἀλλ᾽ ἡσυχίαν τε ἄγετε καὶ καρτερεῖτε.
[Κι εκείνος (είπε) τι είναι αυτά που κάνετε, καλοί μου άνθρωποι; Εγώ έδιωξα τις γυναίκες κυρίως γι’ αυτό, για να μην παρεκτραπούν σε τέτοιες ανοησίες. Έχω ακούσει μάλιστα ότι πρέπει να τελειώνει κανείς με ευχές και καλά λόγια. Ησυχάστε λοιπόν, και φανείτε δυνατοί.]
(Πλάτ. Φαίδων, 117d7-e2).
[3] …μοι φαίνεται εἰκότως ἀνὴρ τῷ ὄντι ἐν φιλοσοφίᾳ διατρίψας τὸν βίον θαῤῥεῖν μέλλων ἀποθανεῖσθαι καὶ εὔελπις εἶναι ἐκεῖ μέγιστα οἴσεσθαι ἀγαθὰ ἐπειδὰν τελευτήσῃ. …Κινδυνεύουσι γὰρ ὅσοι τυγχάνουσιν ὀρθῶς ἁπτόμενοι φιλοσοφίας λεληθέναι τοὺς ἄλλους ὅτι οὐδὲν ἄλλο αὐτοὶ ἐπιτηδεύουσιν ἢ ἀποθνῄσκειν τε καὶ τεθνάναι. εἰ οὖν τοῦτο ἀληθές, ἄτοπον δήπου ἂν εἴη προθυμεῖσθαι μὲν ἐν παντὶ τῷ βίῳ μηδὲν ἄλλο ἢ τοῦτο, ἥκοντος δὲ δὴ αὐτοῦ ἀγανακτεῖν, ὃ πάλαι προυθυμοῦντό τε καὶ ἐπετήδευον.
[…για μένα φαίνεται φυσικό ένας άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή του πραγματικά στη φιλοσοφία να μη λιποψυχεί την ώρα που πρόκειται να πεθάνει και να ευελπιστεί πως, όταν πεθάνει, θα έχει εκεί τα μεγαλύτερα αγαθά. …Για όσους καταπιάνονται με τη φιλοσοφία σωστά, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να μην πάρουν είδηση οι άλλοι ότι αυτοί το μόνο πράγμα στο οποίο επιδίδονται είναι το να πεθάνουν και ο θάνατος. Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε θα ήταν παράδοξο σ’ όλη τους τη ζωή να μην ποθούν τίποτε άλλο, και, όταν φτάνει, να αγανακτούν μ’ αυτό στο οποίο παλιότερα με ζήλο επιδίδονταν.]
(Πλάτ. Φαίδων, 64 Α).
[4] Jean-Baptiste Gourinat, Οι Στωικοί για την ψυχή, εκδ. Καρδαμίτσα, 1999, σ. 50.
[5] ἄλλος Ὀλυμπιάδων Μουσέων πάρα δῶρα διδαχθείς,
ἱμερτῆς σοφίης μέτρον ἐπιστάμενος·
[άλλος αφού διδάχθηκε τα δώρα των Ολυμπιάδων Μουσών,
ξέροντας το μέτρο της ποθητής σοφίας].
(Σόλων, 13, στ. 51-52).
[6] Μια τέτοια σημασία της σοφίας ως χαρακτηριστικό γνώρισμα του ποιητή συναντάμε και στον Ξενοφάνη (Ελεγείες, 2, στ. 12).
[7] Πινδ. Ολυμπ. ΙΧ, στ. 28-30.
