ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΔΥΟ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ ΓΙΩΡΓΟ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟ
Ο λόγος για την πολύχρονη και οξυδερκή ενασχόληση του Θεοδόση Πυλαρινού με την ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου (γεν. 1951):
- Το 2013 με τη μονογραφία του: “Με επιμονή και με σκοπό στον ίδιο τόπο” – Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου (εκδόσεις Εκάτη, 2013),
και, πρόσφατα, - τον Μάιο του 2017, με την ανθολόγηση, εισαγωγή και επιμέλεια Κριτικών κειμένων για τον ποιητή στον τόμο: Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο – Κριτικά κείμενα (εκδ. Αιγαίον, Λευκωσία, 2017).
~.~
Ι. Θεοδόσης Πυλαρινός, “Με επιμονή και με σκοπό στον ίδιο τόπο” – Η ποίηση του Γιώργου Μαρκόπουλου (εκδ. Εκάτη, 2013)
Το έργο αυτό αποτελεί μια ενδελεχή και διεισδυτική μελέτη όλου του έργου του Γ.Μ.: ποιητικού, δοκιμιογραφικού, πεζογραφικού. Τη μερίδα του λέοντος, όπως είναι φυσικό, την έχει η ποίηση. Ο Θ.Π. χαρτογραφεί βήμα προς βήμα όλα τα στάδια της εξελικτικής πορείας του ποιητή, συλλογή προς συλλογή, ποίημα προς ποίημα, ανιχνεύοντας τα στοιχεία που διαφοροποιούν κάθε συλλογή από την προηγούμενη και σηματοδοτούν κομβικά στοιχεία γραφής, τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα, τις μορφικές, θεματικές και δομικές ορίζουσες της ποίησης του Γ.Μ.. Ξεδιπλώνεται, με τον τρόπο αυτό, μπροστά μας όλος ο χάρτης της ποιητικής διαδρομής του Γ.Μ. και αναδεικνύονται οι καθοριστικές τομές της. Η μελέτη του Θ.Π., ωστόσο, δεν περιορίζεται μόνο στα στάδια ωρίμανσης της γραφής του Γ.Μ., από την πρωτόλεια γραφή ως τη διαμόρφωση του προσωπικού του ύφους, αλλά συμπεριλαμβάνει, σχολιάζει και αποτιμά όλες τις παραμέτρους (ιστορικές, λογοτεχνικές, προσωπικές) που καθόρισαν τις θεματικές, το ήθος και το ύφος του. Εντάσσοντάς τον δυναμικά στον ιστορικό του χρόνο και χώρο, ο Θ.Π. πετυχαίνει να σκιαγραφήσει ταυτόχρονα και την εποχή του, όλα τα ιστορικά γεγονότα που λειτούργησαν ως αφανές υπόστρωμα στην ποίησή του (το πολιτικό κλίμα της δεκαετίας του ’50 με τη διάψευση των οραμάτων της Αριστεράς, το οποίο σφράγισε την ποίηση της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς με τον τίτλο «ποίηση της ήττας») και συνέθεσαν το πνευματικό κλίμα που επηρέασε και τη λεγόμενη γενιά του ’70 στην οποία ανήκει ο Γ.Μ..
Το πόνημα του Θ.Π. αποτελεί, ουσιαστικά, μια μεθοδική παρουσίαση της ποιητικής εξέλιξης του Γ.Μ.. Στην Εισαγωγή, αφού διακρίνει τις τρεις μείζονες περιόδους της ποιητικής του (1968-1976, 1976-1987, 1988 κ.ε.), ο Θ.Π. εντάσσει τον ποιητή στην εποχή του και τη λογοτεχνική γενιά του. Περιγράφει, δηλαδή, το κλίμα της επαρχιακής Ελλάδας στην οποία γεννήθηκε και ανδρώθηκε ο ποιητής, τη γενικότερη αλλοτρίωση και αποτελμάτωση της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, τη μετανάστευση στο εξωτερικό και στο «κλεινόν άστυ», τη μικροαστική ζωή και την ηθική φθορά της δεκαετίας 1950-1960, την κρίση της αριστεράς και το ασταθές πολιτικό κλίμα που οδήγησε στη δικτατορία του 1967. Αποδίδει μάλιστα σ’ αυτό το μετεμφυλιακό κλίμα τη γενική αμφισβήτηση και τη συνακόλουθη ιδιότυπη θλίψη, το παράπονο και τη διαμαρτυρία που χαρακτηρίζουν όχι μόνο την ποίηση του Γ.Μ. αλλά και όλη τη γενιά του ’70.
Ακολούθως, ο Θ.Π. παρακολουθεί χρονικά την πορεία του ποιητή, αρχίζοντας από την πρωτόλεια συλλογή του, την Έβδομη συμφωνία, στην οποία, πέρα από τα όποια μειονεκτήματα εντοπίζει (τον απλοϊκό λαϊκό λόγο, την τάση εκζήτησης κλπ.), ανιχνεύει γνήσια ποιητική φλέβα που αντικατοπτρίζεται στον διάχυτο λυρισμό, στο αυθεντικό συναίσθημα και στην έντιμη εικονοποίηση της αστικής επαρχίας. Ο Θ.Π. αναλύει στη συνέχεια, με βάση την επόμενη συλλογή του Μαρκόπουλου με τον τίτλο Οχτώ και ένα εύκολα κομμάτια και η Κλεφτουριά του Κάτω Κόσμου, τη σχηματοποίηση του προσωπικού του ήθους και ύφους και τη συμπόρευσή του με τους ομότεχνούς του, δείχνοντας πόσο εύγλωττα αποτυπώνει ο Γ.Μ. την αδυσώπητη από πολλές απόψεις εικοσαετία 1950-1970. Ωστόσο, όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει ο Θ.Π., ο ποιητής δεν καθηλώνεται στον χώρο και στον χρόνο, αλλά διευρύνει τους ποιητικούς του προβληματισμούς ώστε να αγκαλιάσουν συνολικά τον άνθρωπο και το υπαρξιακό πρόβλημα: τη μοναξιά, τη φθορά, τη μελαγχολία για τη ζωή που παρέρχεται, τον έρωτα, τη μνήμη, τη νοσταλγία.
Η επόμενη συλλογή του Γ.Μ., Η θλίψις του προαστίου, σηματοδοτεί κατά τον Θ.Π., τη μετάβαση από το προάστιο (με την ευρύτερη έννοια του «περιθωρίου») στη μεγαλούπολη. Η ποίηση του Γ.Μ. αποτυπώνει ποιητικά τις «πληγές» της Αθήνας της δεκαετίας του ’70: την ξεπεσμένη φτωχολογιά, τις κακόφημες γειτονιές, τις πολυκατοικίες, τη μοναξιά των λαϊκών ανθρώπων, τους «μοιραίους». Όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο Θ.Π., παρά τη σκληρότητα της εποχής, οι στίχοι του Γ.Μ. δεν είναι απαισιόδοξοι. Στο βάθος τους υποφώσκει η ελπίδα για καλύτερες μέρες. Με αφορμή τη συλλογή αυτή, ο Θ.Π. καταγράφει και τις «οφειλές» του Γ.Μ. προς τους ομότεχνους, Σεφέρη, Λειβαδίτη, Κοντό, Γκόρπα.
Η τέταρτη ποιητική συλλογή του Γ.Μ., Οι πυροτεχνουργοί, θεωρείται από τον Θ.Π. βασικός σταθμός στην ποιητική του πορεία, αφού σ’ αυτήν αποκρυσταλλώνονται τα κύρια γνωρίσματα της ποίησής του (εσωτερικά και εξωτερικά): η εσωτερικότητα, η πολυποίκιλη ποιητική του φόρμα, που κυμαίνεται από το τρίστιχο ως το εκτενές ποίημα, η μυθοποίηση του παρελθόντος, η πολιτική του ταυτότητα, το «λαϊκό» του ήθος. Ο Θ.Π. αναλύει τα τρία μέρη της συλλογής τόσο ως προς τα γνωρίσματα του ποιητικού ύφους και ήθους (το χαμηλόφωνο, υποβλητικό ύφος, τη νοσταλγική διάθεση, την ανακλητική λειτουργία της μνήμης κ.ά.) όσο και ως προς την ανανέωση των θεματικών (μοναξιά, τύρβη της καθημερινότητας γυναίκα, έρωτας κ.ά.).
Περνώντας στην επόμενη συλλογή (η ιστορία του ξένου και της λυπημένης), ο Θ.Π. εντοπίζει ωριμότητα και νέες μορφικές αναζητήσεις, που συνοψίζονται στον εμπλουτισμό της ποιητικής φόρμας με τα πεζόμορφα ποιήματα, καθώς και την αναγνώριση των οφειλών στον υπερρεαλισμό (χρήση της φαντασίας και του ονείρου). Ανιχνεύονται νέες θεματικές, όπως η απώλεια, η σωματική φθορά, οι καθημερινές ψευδαισθήσεις, η παρουσία του ξένου. Ξεχωριστό θεματικό μοτίβο η γυναίκα, που αποκτά στη συλλογή θεμελιακό ρόλο μέσα από τις ποικίλες «μεταμορφώσεις» της. Κατά την άποψη του Θ.Π. Οι πυροτεχνουργοί αλλά και η έκτη ποιητική συλλογή του Γ.Μ., Μη σκεπάζεις το ποτάμι, είναι έργα του που ξεχωρίζουν ως προς τη μεστότητα της γλώσσας και ως προς την ποιητική έμπνευση και ευαισθησία.
Σχολιάζοντας τον τίτλο Μη σκεπάζεις το ποτάμι, ο Θ.Π. τονίζει την κρυπτική, μεταφορική σημασία του ποταμού στην ποίηση του Μαρκόπουλου και την αλληγορική του σημασία ως συμβόλου της ρευστής ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης. Η συλλογή αρχίζει με το εμβληματικό ποίημα «Η φοβερή πατρίδα μου», στο οποίο κυρίαρχο μοτίβο είναι ο θάνατος. Σύμφωνα με τον Θ.Π., το αλληγορικό αυτό ποίημα αποτελεί μια σύνθεση αντιθέτων: του φωτός και του σκότους, της νεότητας και της φθοράς, της ζωής και του θανάτου, της μνήμης και της λήθης. Τα ποιήματα της συλλογής αυτής τυχαίνουν αναλυτικότερης αποτίμησης και ερμηνείας, τόσο γιατί αποτελούν σημαντικό σταθμό στην ποιητική πορεία του Γ.Μ. όσο και γιατί με αυτή τη συλλογή ο ποιητής συγκλίνει προς το ποίημα-αλληγορία μέσα από σύμβολα, επιχειρώντας παράλληλα εσωτερικές καταβυθίσεις και υπαρξιακές αναζητήσεις με πλήρη επίγνωση της ανυπαρξίας και του θανάτου. Εξαντλητική και βαθυστόχαστη είναι η ανάλυση των «Επιστολών στον Δ.Ν. Παπαδίτσα», όπου εντοπίζονται και νέες θεματικές και γλωσσικές ανανεώσεις. Στις Επιστολές κυριαρχεί ο εξομολογητικός τόνος και η αγωνιώδης προσπάθεια της βίωσης του έρωτα.
Ολοκληρώνοντας τη μελέτη του ποιητικού έργου του Γ.Μ., ο Θ.Π. αναφέρεται στην πιο πρόσφατη συλλογή του ποιητή, τον Κρυφό κυνηγό, όπου αναγνωρίζει παγιωμένα γνωρίσματα από τις προηγούμενες συλλογές, παρατηρεί όμως και μια σημαντική διαφορά: ο ποιητής βλέπει πια κατάματα το εφιαλτικό πρόσωπο του θανάτου και βρίσκεται αντιμέτωπος με τη μεταφυσική αγωνία. Υιοθετεί επίσης και μορφικές αλλαγές στα ποιήματά του, όπως τη χρήση του πρώτου γραμματικού προσώπου, που δίνει αυτοβιογραφικό χαρακτήρα και τραγικό τόνο στους στίχους του. Γι’ αυτή την τραγικότητα, ο Θ.Π. χαρακτηρίζει τη συλλογή ως κορύφωση και επιστέγασμα της ποίησης του Γ.Μ., συγκριτικά και με τις δύο προηγούμενες.
Κλείνοντας την περιδιάβαση στο ποιητικό έργο του Γ.Μ., ο Θ.Π. κάνει αναφορά και στις δύο συγκεντρωτικές εκδόσεις του έργου του, τα Ποιήματα 1968-1976 και Ποιήματα 1968-1987 και επισημαίνει ιδιαίτερα στη δεύτερη συγκεντρωτική έκδοση την πολύ αυστηρή αυτοκριτική του ποιητή, που φαίνεται στις επιλογές του στα ποιήματα που ανθολόγησε, τα κριτήρια αυτής της επιλογής, καθώς και τις βελτιώσεις που επέφερε σε παλαιότερα ποιήματά του, τα οποία έκρινε άξια να συμπεριλάβει στη συγκεντρωτική έκδοση.
Στο υπόλοιπο του βιβλίου, ο Θ.Π. παρουσιάζει το πεζογραφικό έργο του Γ.Μ., το Ιστορικό κέντρο, με τον αλληγορικό τίτλο, αφού στην ουσία στα πεζά αυτά κείμενα, ο ποιητής «μας ξεναγεί στον Κεραμεικό της ψυχής του».
Αναλύοντας στη συνέχεια το δοκιμιογραφικό έργο του Γ.Μ., ο Θ.Π. παρουσιάζει τους δύο τόμους του έργου Η εκδρομή στην άλλη γλώσσα, στους οποίους ο Μαρκόπουλος αποτιμά στον πρώτο εμβληματικούς ποιητές της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς και στον δεύτερο αγαπημένους ποιητές της γενιάς του. Ο Θ.Π. εξαίρει την οξυδερκή αντίληψη του ποιητή, την ανθρωποκεντρική προσέγγισή του στην παρουσίαση της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς και την ανάδειξη της ιστορικότητας και του ήθους σημαντικών ποιητών, όπως του Λειβαδίτη, Κατσαρού, Κωσταβάρα. Σημαντική είναι και η συνεισφορά του Γ.Μ. στη δική του λογοτεχνική γενιά, της οποίας τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά γνωρίζει και περιγράφει πολύ καλά. Ο Θ.Π. δίνει μια ολοκληρωμένη εικόνα της καίριας προσέγγισης του Γ.Μ. στο έργο των ομοτέχνων του με έμφαση στα σημεία που τους ενώνουν ή διαφοροποιούν συγκριτικά με το δικό του έργο. Παρουσιάζεται έτσι η ποίηση του Ίσαρη, του Χιόνη, του Νιάρχου, του Κοντού, της Χριστοδούλου, του Γκανά και πολλών άλλων σημαντικών ποιητών της γενιάς του ’70. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Θ.Π., ο ποιητής μέσα από την κριτική αποτίμηση των ομοτέχνων του ουσιαστικά αυτοβιογραφείται ο ίδιος.
Σημαντική είναι η προσφορά του Θ.Π. στη διαμόρφωση μιας συνολικής εικόνας από τον αναγνώστη των ποιητών που αναφέρονται στην Εκδρομή στην άλλη γλώσσα και η παράθεση χρήσιμων ψηφίδων για περαιτέρω μελέτη.
Ο Θ.Π. κλείνει τη μελέτη του με το Εντός και εκτός έδρας, το δοκίμιο του Γ.Μ. για το ποδόσφαιρο.
Συγκεφαλαιωτικά, η μελέτη του Θ.Π. στο έργο του Γ.Μ., ποιητικό, πεζογραφικό και δοκιμιογραφικό, μας προσφέρει μια σφαιρική εικόνα της όλης διαδρομής του Γ.Μ.. Είναι εμπεριστατωμένη βιβλιογραφικά, διεισδυτική ερμηνευτικά, πάνω από όλα, όμως, αποτελεί μια καθαρή, προσωπική κριτική ματιά στο έργο του ποιητή και γι’ αυτό αποτελεί σημαντική συμβολή στο χώρο της φιλολογικής κριτικής, όχι μόνο γιατί αναδεικνύει τη σημασία της ποίησης του Γ.Μ. και της ποιητικής γενιάς του ’70, αλλά και γιατί μας προσφέρει μια πανοραμική άποψη για τα φαινόμενα που επηρεάζουν και συντελούν στη δημιουργία της ποίησης, πολιτικά, ιστορικά, κοινωνικά, υπαρξιακά. Ο λόγος είναι στέρεος και ευθύβολος και η κατανόηση των λογοτεχνικών πραγμάτων βαθιά. Ο Θ.Π. προσφέρει εμμέσως στον αναγνώστη, παράλληλα με την εμβάθυνση στο έργο του Γ.Μ., και έναν οδηγό πρόσληψης της ποίησης.
~.~
ΙΙ. Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο. Κριτικά κείμενα. Ανθολόγηση-Εισαγωγή-Επιμέλεια: Θεόδοσης Πυλαρινός
Αφιερωμένο στον πρόωρα εκλιπόντα Σάββα Παύλου, εμπνευστή της σειράς Λογοτεχνική κριτική με αφιερώματα στον Σκαρίμπα, Αναγνωστάκη, Σαχτούρη, Σινόπουλο, Βαγενά, Χριστιανόπουλο, Βαλτινό, Χαραλαμπίδη και Ιωάννου, κυκλοφόρησε ο τόμος Για τον Γιώργο Μαρκόπουλο με ανθολόγηση, εισαγωγή και επιμέλεια του Θ.Π.. Ο Θ.Π. είχε επιμεληθεί στην ίδια σειρά τα κριτικά κείμενα για τον Βαλτινό και τον Χαραλαμπίδη.
Το νέο απόκτημα της σειράς είναι μια προσεγμένη έκδοση κριτικών κειμένων για τον Γ.Μ., το οποίο περιλαμβάνει αναλυτικό χρονολόγιο για τη ζωή και το έργο του ποιητή, εκτενή εισαγωγή, στην οποία ο Θ.Π. παρουσιάζει την καταγωγή του ποιητή, την εποχή του, την αντιστασιακή του δράση, το περιεχόμενο και τις καταβολές της ποίησής του. Ακολουθούν ποικίλα κριτικά κείμενα για τον Γ.Μ. που επιλέχθηκαν είτε αυτούσια είτε αποσπασματικά από εκτενείς μελέτες και τα οποία προσφέρουν μια συνολική αποτίμηση της ποίησης του Γ.Μ. Τα κείμενα εντάσσονται σε κεφάλαια ανά συλλογές και επομένως ανά χρονολογική σειρά. Προηγείται μια μεγάλη ενότητα με θέμα «Διάφορα κείμενα για τον Γιώργο Μαρκόπουλο», τα οποία, στην πλειονότητά τους, αναφέρονται σε εργοβιογραφικά στοιχεία του ποιητή, στη ζωή και την τέχνη του. Τα κείμενα αυτά είναι σύντομα ή εκτενέστερα, ανάλογα με το κειμενικό είδος τους. Πολλά από αυτά αρδεύονται είτε από την κριτικογραφία των εφημερίδων, είτε από αφιερώματα σε λογοτεχνικά περιοδικά ή ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας και άλλα επιστημονικά βιβλία. Τα κριτικά κείμενα παρακολουθούν την ποιητική διαδρομή του Γ.Μ. από την πρώτη συλλογή ως την τελευταία. Η ανθολόγηση ολοκληρώνεται με κριτικά κείμενα για το δοκιμιακό του έργο.
Στόχος της σειράς, αλλά και της συγκεκριμένης ανθολόγησης, είναι να συγκεντρωθούν τα διάσπαρτα και ποικίλου περιεχομένου μελετήματα για τον ποιητή (ερμηνευτικά δοκίμια, κριτικές παρουσιάσεις των ποιητικών συλλογών, αναλυτικές προσεγγίσεις του έργου του, σχόλια σε ποιήματα κ.ά.) ώστε να αποτελέσουν ένα χρηστικό εργαλείο για τον αναγνώστη και μελετητή της ποίησης του Γ.Μ., αλλά και για να διαφανούν οι ιστορικές συνθήκες που διαμόρφωσαν το έργο του.
Πάντως, ο θεματικός πλούτος των ανθολογημένων κειμένων και ο όγκος τους δείχνουν την ποιητική εμβέλεια του Γ.Μ., τη διαχρονική πρόσληψή του και τις πολλαπλές αναγνώσεις του έργου. Επιπλέον, τα αποσπάσματα που παρακολουθούν την εξέλιξη της ποίησής του από συλλογή σε συλλογή αναδεικνύουν τα κομβικά σημεία αυτής της πορείας και τις συνεχείς αναζητήσεις-μετασχηματισμούς του έργου του. Πάνω από όλα, αναδεικνύεται το πολύπτυχο έργο του Γ.Μ. και η μεγάλη του απήχηση στους αναγνώστες, μελετητές και ομότεχνούς του.
