Περί Λόγου, Τέχνης και Ζωής

GEORGE STEINER: ΠΕΡΙ ΛΟΓΟΥ, ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΖΩΗΣ

Ο George Steiner συγκεντρώνει εκατόν τριάντα κείμενα που έχει δημοσιεύσει στο NEW YORKER και αφορούν άλλα τόσα βιβλία-ορόσημα στο χρόνο, και μας τα προσφέρει σε έναν αρκετά ογκώδη τόμο, George SteinerΠερί λόγου, τέχνης και ζωής, φρέσκα και δροσερά, σαν να τα έγραψε τώρα. Την επιμέλεια και την εισαγωγή την έχει ο Robert Boyers. Τα κείμενα αφορούν τα πάντα, ήτοι: παγανισμό, ολλανδική Αναγέννηση, παιδικά παιχνίδια, Βρετανία εν καιρώ πολέμου, ιπποτισμό. Από ονόματα, όλοι οι εξέχοντες παρόντες: Λεβί-Στρος, Μπέρνχαρντ, Κάφκα, Μπέκετ, Βιντγκενστάιν, Τσόμσκι και ο ιστορικός και κατάσκοπος Άντονι Μπλαντ. Τέλος, ο ιδανικός του οδηγός μάς ταξιδεύει από το ιταλικό Ριζορτζιμέντο (Risorgimento) στη λογοτεχνία του γκουλάγκ και από την ιστορία του σκακιού στη διαρκή σημασία του Μπόρχες.

Έχουμε δηλαδή στα χέρια μας ένα βιβλίο με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον, στο οποίο συμβάλλουν και η θεματική ποικιλία και η ιδιαίτερη γοητεία του λόγου του συγγραφέα και η οξύνοια του πνεύματός του και ο πλούτος των γνώσεών του.  Επειδή μια βιβλιοπαρουσίαση έχει περιορισμένα όρια και χρόνου και έκτασης, θα ασχοληθώ μόνο με ένα κείμενο, το οποίο επιλέγω κυριολεκτικά στην τύχη, λόγω αδυναμίας να ξεχωρίσω κάποιο ως παραδειγματικό του τρόπου εργασίας του Στάινερ. Ο τίτλος του κειμένου «Σκοτώνοντας τον χρόνο» είναι μία σε βάθος συστηματική μελέτη του βιβλίου του Τζορτζ  Όργουελ 1984. Το βιβλίο έκανε μεγάλη αίσθηση. Η γραφή του ολοκληρώθηκε το 1948. Η αντιμετάθεση των δύο τελευταίων αριθμών έδωσε τον τίτλο, 1984. Αν είχε ολοκληρωθεί ένα χρόνο μετά, το 1949, τότε ο τίτλος του θα ήταν 1994. Οπότε, μέσα σ’ αυτόν τον ένα χρόνο, πολλά διαφορετικά θα είχαν αλλάξει την οπτική του συγγραφέα. Η περιπέτεια με τις ημερομηνίες έκδοσης και γέννησης του συγγραφέα, αλλά και του μυθιστορηματικού ήρωά του, θα πέσουν σαν ζάρια στο τραπέζι για να επιλεγεί ο τίτλος που θα κάνει τη διαφορά στην αναγνωστική αγορά. Το θέμα είναι, λέει ο Στάινερ, αν το 1984 θα μοιάζει (θα έμοιαζε) με το 1984,  κι εδώ, πρέπει να προσέξουμε μια μικρή λεπτομέρεια. Η χρονολογία είναι γραμμένη, την πρώτη φορά, με ορθά γράμματα και τη δεύτερη με πλάγια, παραπέμποντας την πρώτη φορά στο έτος, και τη δεύτερη στον τίτλο του μυθιστορήματος.

Τελικώς, το ενδιαφέρον γύρω από το μυθιστόρημα πήρε διαστάσεις μυθικές, αφού ενδιαφέρθηκαν γι’ αυτό και θεατρικοί σκηνοθέτες, αλλά και όποιος διέβλεπε τη σημασία του βιβλίου στην αφύπνιση του αναγνωστικού κοινού. Το βιβλίο κυκλοφόρησε σε εξήντα γλώσσες και οι πωλήσεις του υπολογίζονται σε οκταψήφιο νούμερο. Ο εκδότης σκέφτηκε την έκδοση των απάντων, σε δεκαεπτάτομη πολυτελή έκδοση, ο σερ Πήτερ Χολ σκέφτηκε μια παραγωγή της Φάρμας των ζώων, που είχε ήδη ανεβεί το 1945 στο Εθνικό θέατρο, η Wall Street Journal αναρωτιόταν αν το 1984 θα μοιάζει με το 1984, η τηλεόραση και το ραδιόφωνο είχαν ανακοινώσει προγράμματα με θέμα ποια θα είναι η κατάσταση στον κόσμο μετά το 1984, επιστημονικά ιδρύματα καλούσαν το κοινό να πάρει θέση πάνω στο θέμα της «προσωπικής ελευθερίας, της πολιτικής εξουσίας και της αστικής κουλτούρας».

Ο Στάινερ, και εδώ είναι η ουσία του κειμένου του, παρακολουθεί όλην αυτή την δραστηριοποίηση που δημιούργησε το βιβλίο του Όργουελ και, ασφαλώς, είναι πολύ σωστό και παρήγορο το γεγονός ότι ένα βιβλίο έκανε τη νυσταγμένη κοινωνία να πάρει θέση. Αλογόμυγα στην Αρχαία Αθήνα ο Σωκράτης, σμήνος σφηκών το βιβλίο του Όργουελ, θα λέγαμε. Σχολεία, πανεπιστήμια, μικροί και μεγάλοι μπήκαν στο χορό. Ούτε για τον Σαίξπηρ κάτι ανάλογο. Πού οφείλεται αυτή η υπερκινητοποίηση; Στον τίτλο, λέει ο Στάινερ. Κανένα βιβλίο ποτέ δεν είχε για τίτλο μια χρονολογία. Ένας εναλλακτικός τίτλος ήταν Ο τελευταίος άνθρωπος στην Ευρώπη, που και με αυτόν είχε προβληματιστεί ο συγγραφέας, γιατί ταίριαζε με το θέμα του βιβλίου και  καλούσε σε κινητοποίηση μια σοσιαλδημοκρατική Ευρώπη ενάντια στον απολυταρχικό σταλινισμό και την απανθρωπιά της ύπνωσης, την οποία προκαλούν τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, προς την οποία, κατά τον Όργουελ, βάδιζαν οι ΗΠΑ. Ο Όργουελ «έβαλε την υπογραφή του και την αξίωσή του σε ένα κομμάτι του χρόνου», κάτι που κανένας συγγραφέας δεν έχει κάνει. Στα χρονικά της συνείδησης υπάρχει μόνο μια αναλογία και αυτή είναι το γράμμα «Κ» που έφτιαξε ο Κάφκα για τη δική του μάσκα, έτσι που να ταυτίζει το γράμμα με τον εαυτό του. Το 1984 άσκησε μεγάλη επιρροή. Αν η σεξουαλικότητα, ο σαδισμός, ο πολιτικός φανατισμός, η οικονομική εμμονή ενός βιβλίου οδηγεί τον αναγνώστη σε μιμητισμό, τότε, λέει ο Στάινερ, θεωρείται θεμιτό να παρεμβαίνει η λογοκρισία. Όμως, έχει δικαίωμα ο καλλιτέχνης, ο λογοτέχνης, ο φιλόσοφος «που φαντάζεται καθετί απόλυτο, να ζει την εσωτερική μας ζωή στη θέση μας»; Και όπως ο ίδιος ο Όργουελ κατέκρινε την παραλογοτεχνία για την επίδρασή της, έτσι και τώρα προκύπτει το ερώτημα αν έχει εκείνος το δικαίωμα να αφαιρέσει από το (μελλοντικό τότε ακόμα) έτος 1984 την ελπίδα. Γιατί λοιπόν το έκανε; Έπαιξε κάποιο ρόλο η φυματίωση που τον ταλαιπωρούσε; Ο Όργουελ πέθανε περίπου έξι μήνες μετά τη δημοσίευση του βιβλίου και ίσως η ασθένειά του να κατηύθυνε τη διάθεσή του. Ίσως, πάλι, το γεγονός ότι ο κόσμος ήταν μοιρασμένος σε ζώνες επιρροής, πράγμα που τον απογοήτευε. Ίσως επηρεάστηκε από προϋπάρχοντα βιβλία, τα οποία είχε υπόψη του, και είναι φανερή η επίδρασή τους στο δικό του έργο, όπως το Εμείς του Ζαμιάτιν, ο Θαυμαστός καινούριος κόσμος του Άλντους Χάξλεϊ, το The Sleepers Awakes του Χ. Τζ. Γουέλς, η Σιδερένια φτέρνα του Τζακ Λόντον και πολλά άλλα, με τα οποία ο συγγραφέας ανακαλύπτει εκλεκτικές συγγένειες. Και ενώ ο Όργουελ δούλευε πυρετωδώς το 1984,  παράλληλα δημοσίευε κριτικά κείμενα για βιβλία, με θέσεις που θα αξιοποιούσε αργότερα στο δικό του έργο, και στα οποία στρεφόταν τόσο εναντίον του σοβιετικού ολοκληρωτισμού όσο και εναντίον της αντιιστορικής μαζικής κουλτούρας του αμερικανικού καπιταλισμού. Όμως ο Όργουελ δεν μένει μόνο σ’ αυτά, κάνει λόγο και για την παραποίηση της γλώσσας, για το πρώτο και δεύτερο επίπεδο που αποκτούν οι λέξεις. Ο Τσόσερ, ο Σαίξπηρ, ο Μίλτον, ο Μπάιρον δεν μπορούν να εκφραστούν στο λεξιλόγιο του «μεγάλου Αδελφού». Ποια θα είναι η τύχη του βιβλίου μετά το 1984; Η ερώτηση είναι δύσκολη, αλλά, «αν θέλεις μια εικόνα του μέλλοντος, φαντάσου μια μπότα να πατάει το πρόσωπο ενός ανθρώπου», λέει ο Όργουελ – και σχολιάζει ο Στάινερ: «Δεν είναι μια προφητεία, αλλά μια κοινότοπη εικόνα του παρόντος» (!).

Το  Περί λόγου, τέχνης και ζωής έρχεται να πάρει τη θέση του πλάι στα άλλα γοητευτικά βιβλία του εξαιρετικού μελετητή, επιστήμονα και στοχαστή.

George Steiner
Περί λόγου, τέχνης και ζωής (Κείμενα στο New Yorker)
Μετάφραση: Γιώργος Λαμπράκος
Εκδ. Πατάκη, 2016
σελ. 505
ISBN 978-960-16-4032-7

Η Ανθούλα Δανιήλ είναι διδάκτωρ φιλολογίας και κριτικός λογοτεχνίας.
ΚΟΙΝΟΠΟΙΗΣΗ